ABŞ nin hərbi uğurumu, geosiyasi fiyaskosumu?

Təsir, yaratdığı qlobal qeyri-müəyyənlik, teoloji qütbləşmə və varoluş riskləri üzərindən bir Həll Axtarışı: Maidə Sazişi...

ABŞ-nin "B-2 Spirit" təyyarələri ilə başlatdığı və 125 hava vasitəsindən dəstək alan bir əməliyyatla İranın yeraltı nüvə obyektlərinə hücum etməsi hərbi bir uğur sayılırmı?

Bəli…

ABŞ, "B-2 Spirit" təyyarələri ilə başladığı 125 hava vasitəsi dəstəkli İran hücumu ilə təkcə nüvə gücünü məhv etməyi deyil; İranı, Orta Şərqi və bu güc nümayişi vasitəsilə qlobal nizamı yenidən qurmağı hədəflədi. Lakin strateji uğur geosiyasi boşluq yaratdı. Çünki məqsədlər deyil, oyun qaydaları dəyişdi.

Hədəflərin məhv edilməsi, funksiyasızlaşdırılması, nüvə proqramının gecikdirilməsi təsiri hələ də qeyri-müəyyənliyini qorusa da, strateji bombardman təyyarələri ilə həyata keçirilən (1) qitələrarası strateji sızma, (2) basqın və sürpriz təsiri, (3) digər qabiliyyətlərlə (strateji mövqelənmə, strateji komanda-nəzarət-koordinasiya və kəşfiyyat, digər təyyarələr, sualtı gəmilər, gəmi, "Tomahawk" raketləri, E/T, peyk dəstəyi, kibertəhlükəsizlik dəstəyi və s.) dəstəklənən hücum, (4) "GBU-57"lərin yetərli olmama riskini aradan qaldırmaq üçün (xüsusilə "Fordow"da) qrup bombası istifadə etmə (5) zayiat olmadan vəzifəni tamamlama (6) strateji sıyrılma, (7) strateji aşkar etmə, qiymətləndirmə, (8) ictimai diplomatiya, imic idarəçiliyi, hətta liderin PR-ı, köpürtmə.

Bunların hamısı tamamlandı.

Lakin bu strateji təsir; “Geosiyasi fəlakət” ola bilərmi?

Bəli.

Çünki, İranın zənginləşdirilmiş uranının harada olduğu bəlli deyil.

YOX!

Əslində və çox maraqlıdır ki, İran hücumdan əvvəl hücuma cavab verməyi qərara aldı. Zənginləşdirilmiş uranını bilinməyən bir yerə köçürdüyünü iddia etdi.

Beləliklə, geosiyasi mühit, qlobal nüvə nizamı/statusu/imtiyazı İranın bu "hücumdan əvvəl hücuma cavab vermə" manevri ilə çox daha böyük bir qeyri-müəyyənliyə sürükləndi.

Əlbəttə, İran yalan danışmırsa…

Yalan danışmadığını dəstəkləyən bir neçə iz var. Müharibə başladıqdan sonra Avrasiya eksenindən İrana gələn yük təyyarələri, Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin vurulan obyektlərdə nüvə sızıntısının izini təsdiqləməməsi və Şimali Koreyanın açıqlamaları.

Bəs İran zənginləşdirilmiş uranını hara köçürdü?

1-İran daxilində gizli bir başqa obyektə,

2-Xaricə bir yerə:

(a) Orta Şərqdə vəkil bir güc sahəsinə,

(b) Şimali Koreya, Venesuela kimi nüvə ortaq ölkələrinə,

3-Çin və ya Rusiya kimi nüvə gücünə malik bir himayədara,

4-Netenyahunun iddia etdiyi kölgə bir orduya. (İsrailinə bənzər bir “səyahət çantası”ndakı bomba doktrinası ilə)

İranın etdiyi və ya etdiyini iddia etdiyi;

Hesablanmış qeyri-müəyyənlik (Calculated Ambiguity), ikincil vurucu güc (Second Strike) varlığı, qeyri-müəyyənlik yolu ilə göz qorxutma (Deterrence by Uncertainty) kimi qiymətləndirilə bilər.

Lakin nə olursa olsun, İranın zənginləşdirilmiş uranını transfer etməsi hər bir ehtimalda fərqli geosiyasi nəticələr, risklər, axtarışlar və mübarizə yaradır.

Xatırlayırsınızmı, təxminən 15 il əvvəl İsrail İranın nüvə qabiliyyətinə fantastik bir hücum etmişdi. İranın nüvə proqramı bir neçə il geriləyib, amma sonra çox daha qətiyyətli, təsirli, böyük və təhlükəli şəkildə geri dönmüşdü. İndi vəziyyət çox daha gərgin və varoluşsal risklərlə doludur.

Hər bir vəziyyətin geosiyasi nəticələri fərqli olsa da;

-Yeni nüvə axtarışları ilə,

-İranın 1968 anlaşmasından çıxması ilə,

-Qlobal nüvə mühiti yenidən formalaşması ilə,

-Yeni nüvə dəhşət bərabərliklərinin qurulması ilə,

-İranın zənginləşdirilmiş uranının kimin əlində olduğuna əsaslanaraq qlobal təslimat, müzakirə, təzyiq, himayə mühiti formalaşması ilə,

-Bu müzakirə və təzyiqlər vasitəsilə enerji, ticarət koridorlarının müəyyənləşdirilməsi, qaynaq və coğrafi bölgü paylaşımı ilə,

-Orta Şərqdən başlayıb Asiyaya, Latın Amerikasından Amerika materikinə qədər nüvə təzyiqi ilə bağlı çox sayda məkan mövcuddur.

Menahim Begin 1979-cu ildə Pakistanın nüvə qabiliyyəti qazanmasına güclü narahatlıq göstərmişdi.

“Zamanla İsrail; 1981-də İraqa, 2007-də Suriyaya və təkrarən İrana hücum etdi. Təhdid etdi, basqıladı, amma həll təklif edə bilmədi.”

Yox edəcəyəm deyərkən, gələcəyini necə əlinə-üzünə bulaşdırdığını, düşmənçiliyi necə genetikləşdirdiyini gördü.

Özünə görə problemi həll edəcəyini düşünərkən, problemin bir parçası oldu.

Gələcəyi və gələcəyini qeyri-müəyyənliyə sürüklədi. Hətta öz-özünə problemin bir hissəsi oldu.

Bəs İsrail ilə İslam coğrafiyası arasındakı bu böyük güvən böhranı necə aradan qaldırılacaq?

Bəlkə də çarə Vahiydə və Hz. Peyğəmbərin Vahiydən istehsal etdiyi praktika ilə Mədyinə-də hazırlanan həll yollarındadır.

Mədəni, Maidə, Mədəniyyət eyni kökdən gəlir. İnsanlıq və qarşılıqlı güvən deməkdir.

Hz. Peyğəmbər Məkkədən Mədyinəyə gəldikdən sonra təkcə bir idarəetmə modeli deyil, eyni zamanda ontoloji (varoluşa dair) bir sülh nizamı qurdu. Bu praktika yalnız müsəlmanlara deyil, fərqli inanca və qəbiləyə mənsub qruplara birlikdə yaşamaq üçün hüquqi, siyasi, ictimai və əxlaqi əsaslar verən qurucu bir sistem idi.

“Heç bir günahkar başqasının günahını daşımaz.” (Ənam, 164)

Bu ayə və buna bənzər prinsiplərlə Maidə Sazişində fərdi məsuliyyət əsas götürüldü. İnsana onun soyuna, qəbiləsinə və dininə görə deyil, iradəsinə və əməlinə görə dəyər verildi. (Universal Bərabərlik)

“Dində məcburiyyət yoxdur.” (Bəqərə, 256)

Maidədə yəhudilər, müşriklər və müsəlmanlar birlikdə yaşadılar. Vəhy, bu çoxdinli cəmiyyət quruluşuna təzyiq deyil, təminat təqdim etdi. (İnanc Azadlığı)

“Onlar işlərini aralarında məsləhətləşmə ilə görərlər.” (Şura, 38)

Bu formada, Maidə Sazişi müxtəlif din, qəbilə və maraq qruplarını əhatə edən bir sivil cəmiyyət müqaviləsi idi.

Hz. Peyğəmbər, vəhydəki məsləhət prinsipinə əsaslanaraq, bütün qrupların hüquqlarını tanıyan siyasi-əxlaqi bir müqavilə düzəni qurdu.

Bu düzənlə “ümmət” anlayışı təkcə dini deyil, həm də siyasi və ictimai məsuliyyət əsaslı birlik mənasında istifadə olundu.

Bu çox vacib idi. Nəticədə heç kimin başqasına Allahın verəcəyi sualı verməyə haqqı yoxdur, imtahan sirrinə müdaxilə edilə bilməz. Dində eyni olmasaq da, yaradılışda, zamanda və dünyada ortaq və qardaşıq.

“Dində məcburiyyət yoxdur. Haqq ilə batil bir-birindən ayrılmışdır.” (Bəqərə, 256)

Yəhudilər, müsəlmanlar, müşriklər birlikdə yaşadılar. Vəhy, insanların inancını sərbəst şəkildə qoruyacağı bir azadlıq sahəsi açdı.

Hz. Peyğəmbər bu azadlığı zorla deyil, etibarla inşa etdi. (Çoğulçuluq və İnanc Azadlığı)

“Ey iman gətirənlər! Allah üçün haqqı ayaqda tutan, ədalətlə şahidlik edənlər olun. Bir topluma olan nifrətiniz sizi ədalətsizliyə sürükləməsin…” (Maidə, 8)

Maidə praktikası göstərdi ki, din, qəbilə və ya maraq fərqindən asılı olmayaraq ədalət əsasdır.

Bu ədalət yalnız hüquq deyil, həm də əxlaqi və ilahi bir prinsip kimi tətbiq olundu. (Ədalətin Mütləqliyi)

Maidədəki – bu günkü ölçüdə Orta Şərqdəki – bütün ünsürlərin xarici təhdidə qarşı birlikdə müdafiə haqqı vardı.

Bu sistem güc inhisarına deyil, təhlükəsizlik ortaqlığına əsaslanırdı.

“Ey iman gətirənlər! Allah üçün haqqı ayaqda tutan, ədalətlə şahidlik edənlər olun…” (Maidə, 8)

Vəhy yalnız hüquq deyil, əxlaqla əsaslandırılmış bir ədalət anlayışı ortaya qoydu. Düşmənə belə ədalət göstərməyi əmr etdi.

“Biz səni aləmlərə ancaq rəhmət olaraq göndərdik.” (Ənbiya, 107)

Sazişi inşa edən Hz. Peyğəmbər, gücə çatdıqda intiqamla deyil, (Fəthdən sonra Məkkədə olduğu kimi) bağışlayan, düzəldici bir düşüncə ilə hərəkət etdi.

Bu isə vəhydə görə gücün istifadə olunmasının da əxlaqi prinsipə tabe olduğunu göstərdi. (Güc – Mərhəmət Balansı)

İsrail və İslam dünyası arasındakı bu “genetik düşmənliyin” həlli daha çox gücdə deyil; etibarı mümkün edən, çoğulçuluğu əhatə edən və əxlaqı əsas alan bir sivilizasiya ağlında ola bilər.

Bu, vəhydən törəmiş, yaradılış məqsədi – insanlıq – gələcək – zaman – kainat balansı üzərinə qurulmuş zehni modeldir.

Hz. Peyğəmbərin Maidədə qurduğu bu praktika, vəhyin nazil olduğu bir mühitdə bir sivilizasiyanın nüvəsi kimi dayanır:

Müharibənin belə hüquqla aparıldığı,Güclünün deyil, haqlının önə çıxdığı,İnancın deyil, xəyanətin cəzalandırıldığı,Qəbilələrin deyil, ortaq ağlın idarə etdiyivə fərqliliklərin birlikdə yaşadığı bir düzən...

Bu gün nüvə xaosunun astanasında olan bir dünyada, bu örnək təkcə nostalji deyil – insanlıq üçün yeni bir yol xəritəsinə çevrilə bilərmi?

Mənim axtardığım budur.

Maidə praktikası – vəhydən törəmiş normativ bir sibernetik sistemdir.

Əmr etməyən, koordinasiya edən; hökmranlıq etməyən, etibar yaradan bir balans alqoritmidir.

Bəs bu gün bunlara kim baxacaq?

Problem də buradadır.

Mənim ağrım, ümidim, narahatlığım, arzum və xəyal qırıqlığım, duam da buradadır.

Son cümləm budur:

Vəhyə və vəhydəki Hz. Peyğəmbərə layiqincə yanaşmayan, onu anlamayan, yaşamayan, tətbiq etməyən və savrulan bizlər – bu son dövrdə vəkalət savaşları, məzhəb və məshəb fitnələri, FETÖ, DAEŞ, bir-birini kafir, mürtəd, zındıq, tağut deyə damğalayıb boğaz kəsmə faciələri ilə darmadağın olmuş bizlər –

insanlığın, ədalətin və əxlaqın tükəndiyi, qayda əsaslı dünya düzəninin dağıldığı, yaradılışın sarsıldığı bu dövrdə

özümüzə, insanlığa və gələcəyə bir yol göstərə, bir həll təqdim edə bilərikmi?

Varıqmı?

Var olmaq çətindir, yox olmaq isə asan…

Həll hələ də gücdə deyil, məfhum üstünlüyündədir.

Geosiyasi həllin əsasında hələ də məfhum, ağıl və əxlaqi üstünlük dayanır.

Hörmətlə.

Müəllif: Abdullah Ağar