Addım addım böyüyən bədən: uşaqlarda fiziki inkişafın sirləri ARAŞDIRMA

Körpəlik dövrü insan həyatının ən sürətli inkişaf mərhələsidir. Bu dövrdə uşağın fiziki, zehni və motor (hərəkət) bacarıqları ardıcıl və mərhələli şəkildə formalaşır. Hərəkət inkişafı yalnız əzələ gücü ilə deyil, həm də sinir sistemi və beyin əlaqələrinin koordinasiyası ilə bağlıdır. Bu səbəbdən körpənin aylarına uyğun hərəkətləri yerinə yetirməsi onun sağlam inkişafının əsas göstəricilərindən biri sayılır.

Uşaqlarda hərəkət bacarıqları fərdi şəkildə inkişaf etsə də, bütün dünyada pediatriya və nevrologiya mütəxəssisləri bu mərhələləri izləmək üçün “motor inkişaf cədvəli”ndən istifadə edirlər. Bu cədvəl vasitəsilə həkimlər və valideynlər uşağın inkişaf tempini qiymətləndirə bilir, gecikmə və ya pozuntu hallarında erkən müdaxilə imkanı yaranır.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.

Dünyada vəziyyət

Dünya Səhiyyə Təşkilatının (DST) məlumatına görə, körpələrin motor inkişafının izlənməsi erkən uşaqlıq dövrü sağlamlığının əsas göstəricisidir. ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya, Almaniya və Yaponiya kimi ölkələrdə uşaqların fiziki inkişafı 2–3 aylıq aralıqlarla pediatr nəzarətində qiymətləndirilir. Bu ölkələrdə “developmental milestones” (inkişaf mərhələləri) adlanan sistem tətbiq olunur və uşağın başını saxlama, oturma, sürünmə, yerimə kimi bacarıqları vaxtında müşahidə edilir. Hər hansı gecikmə aşkarlandıqda, erkən reabilitasiya proqramları (fizioterapiya, erkən müdaxilə mərkəzləri) tətbiq olunur.

Dünyada son illər sensor motor təlimlər, uşaq masajı, üzgüçülük dərsləri və erkən inkişaf oyunları körpələrin hərəkət və koordinasiya qabiliyyətlərini artırmaq üçün geniş istifadə olunur.

Azərbaycanda vəziyyət

Azərbaycanda da son illər uşaqların inkişaf göstəricilərinin izlənməsi istiqamətində ciddi irəliləyişlər müşahidə olunur. Poliklinikalarda və özəl tibb müəssisələrində körpələrin inkişaf cədvəlləri üzrə izlənməsi, nevroloji və ortopedik müayinələr aparılır.

Lakin bəzi hallarda valideynlər hələ də “hər uşaq fərqlidir” yanaşması ilə inkişaf gecikmələrini gözardı edirlər. Nəticədə bəzi körpələrdə baş saxlama, oturma və ya yerimə mərhələləri normadan gec baş verir.

Uşaqlarda motor inkişafın düzgün istiqamətlənməsi üçün uşaq fizioterapevtləri, nevroloqlar və erkən inkişaf mütəxəssisləri ilə mütəmadi əlaqə vacibdir. Dövlət səviyyəsində bu istiqamətdə “Erkən uşaqlıq inkişafı proqramları” həyata keçirilsə də, regionlarda maarifləndirmə işlərinə ehtiyac qalmaqdadır.

Aylar üzrə körpənin hərəkət bacarıqları

0–1 ay

Əl və ayaqları qeyri-iradi tərpədir, başını çox az qaldıra bilir, reflekslər (əmmə, tutma) aktivdir.

2–3 ay

Başını qaldırmağa başlayır, qarınüstə uzandıqda qollarına dayana bilir, əşyaları seyr edir.

4–5 ay

Başını sabit saxlaya bilir, kürəküstə çevrilməyə cəhd edir, ətrafdakı səs və işığa reaksiya verir.

6 ay

Qarın üstündən arxası üstə çevrilir, əlləri ilə əşyaları tutur, ayaqlarını yuxarı qaldırır.

7–8 ay

Əlləri ilə sürünməyə başlayır, oturmağa cəhd edir, dayağa tutunaraq qalxmağa çalışır.

9–10 ay

Əllərinin köməyi ilə otura və qalxa bilir, sürünür, mebelə tutunub addım atır.

11–12 ay

Qısa məsafəni sərbəst yeriyir, oyuncaq atıb götürür, ətrafla aktiv ünsiyyət qurur.

Körpənin hərəkət inkişafı onun ümumi sağlamlığının mühüm göstəricisidir. Hər bir ayda gözlənilən bacarıqların vaxtında qazanılması valideynlər və həkimlər üçün izlənməli əsas parametrlərdəndir.
Dünya təcrübəsində sübut olunub ki, erkən müşahidə və müdaxilə motor gecikmələrin qarşısını alır və uşağın gələcək fiziki və zehni inkişafına müsbət təsir göstərir. Azərbaycanda da bu istiqamətdə maarifləndirmə işlərinin genişləndirilməsi, körpə fizioterapiyası və erkən inkişaf təlimlərinin daha əlçatan olması vacibdir.

Hərəkət inkişafını təsir edən amillər

Bu bölmədə körpənin fiziki inkişafına təsir edən genetik, bioloji və sosial faktorlar qeyd edilə bilər:

-Ananın hamiləlik dövründə qidalanması və sağlamlıq vəziyyəti
-Doğuşun vaxtında və normal keçməsi
-Körpənin çəkisi, erkən doğulma halları
-Ailədə uşaqla fiziki və emosional təmasın səviyyəsi
-Günlük aktivlik və hərəki oyunların miqdarı

İnkişafda gecikmə əlamətləri

Valideynlər üçün xəbərdarlıq xarakterli alt bölmə:

-Körpə 3 aya qədər başını saxlaya bilmirsə
-6 ayda çevrilmirsə və ya əşyaları tutmursa
-10 aya qədər sürünmürsə
-18 aya qədər yerimirsə

Erkən müdaxilə və bərpa üsulları

Bu hissədə fizioterapiya, erkən inkişaf məşqləri, körpə masajı və oyun terapiyası barədə məlumat əlavə oluna bilər:

-Körpə üçün təhlükəsiz fiziki məşqlər (məsələn, yumşaq top üzərində hərəkətlər)
-Erkən motor bacarıqları üçün ev şəraitində edilə biləcək sadə məşqlər
-Pediatr və fizioterapevtlərin rolu

Valideynlərin rolu və səhvlər

Bu hissə çox oxunaqlıdır — valideynlər öz davranışlarını dəyərləndirə bilər:

-Körpəni uzun müddət eyni vəziyyətdə saxlamaq
-Oturma və yeriməyə məcbur etmə (sümük sisteminə zərər)
-Hərəkət azlığı (telefon və televizor qarşısında uzun qalma)
-Dəstəkləyici oyunların rolu (məsələn, “tut-burax” oyunları)

Tövsiyələr

-Uşağın hərəkətləri aylıq izlənilməli və qeyd edilməlidir.

-Kiçik gecikmələrdə panikaya düşməmək, lakin mütəxəssisə müraciət etmək vacibdir.

-Körpənin gündəlik aktivliyi (uzanma, tutma, çevrilmə) təbii inkişafı üçün ən vacib stimuldur.

-“İnkişaf oyuncaqları” seçilərkən yaşına uyğun, motor bacarıqları stimullaşdıran variantlara üstünlük verilməlidir.

Ayşən Vəli