“Allah yoxdur, amma Hz. Abbas başqa aləmdir” Sekulyarizmi tənqid edənlərin məqsədi nədir?

Kulis.az Şamil Paşayevin yeni yazısını təqdim edir.

Azərbaycanda sekulyarizmin dindar yox, daha çox əks cəbhənin nümayəndələri tərəfindən tənqid edilməsinə şahid oluruq. Dindarların bu mövzuya yanaşması zatən bəllidir. Lakin intellektual olmağa iddialı şəxslər niyə media və sosial mediada sekulyarizmə hücuma keçib, neo-şarlatanlıq edirlər?

Görünən odur ki, sekulyarizm anlayışının qavranmasında da problem var. Tarixə nəzər salsaq, XVIII əsrdə aydınlanma çağı ilə dünya sekulyarizm ilə tanış oldu. Qərbdə reformasiya və renessans hərəkatları ilə başladılmış proses Fransa inqilabı ilə tamamlandı. Tanrı mərkəzli düşüncə sisteminin yerini ağıl mərkəzli düşüncə sistemi tutdu.

Sekulyarizmin təməl anlayışı empirizmdir, yəni təcrübə və müşahidə ilə əldə edilən biliyin doğruluq payı var. Sekulyarizmə görə, cəmiyyət, hüquq sistemi dini qaydalarla idarə olunmur. Sekulyarizm – dünyəvilik deməkdir, amma ateizm demək deyil.

Sekulyarizmlə tanışıqmı?

Sekulyarizm bizə fəlsəfə və düşüncə tariximizlə gəlmədi; biz aydınlanma prosesini keçmədik, bunun sancılarını dərk etmədik. XX əsrin əvvəlində – Cümhuriyyət və Sovet dönəmində bu anlayışa rast gəldik, amma nəzəri öyrəndiyimiz terminin real həyatımızda tətbiqetməsi olmadı.

Azərbaycan Konstitusiyasında dünyəvi dövlət olduğu qeyd edilib. Lakin real ictimai şüurda və həyat tərzində bu anlayışın dərindən kök salmadığı açıq görünür. Cümhuriyyət cəmi 23 ay yaşadığı üçün onun ideyalarını cəmiyyətə çatdırmaq mümkün olmadı. Daha sonra Sovet dövrü başladı. Bu dövrdəki məcburi ateizm sekulyarizm deyildi, bu, sadəcə dinə qarşı ideoloji müharibə idi. Əslində, dinin avtoritarlığını dağıtmağa yönəlmiş Sovet təbliğat maşını həm də sekulyarizmə zərbə vururdu.

Gerçək sekulyarizm isə dinin dövlətdən ayrı olması, fərdin vicdan və ifadə azadlığının təmin olunması, dini inancların siyasət üçün alət edilməməsidir.

Mövcud Konstitusiyamızda dünyəvi dövlət olduğumuz yenə qeyd edilib. Dövlət özünün bu mövzudakı məsuliyyətini yerinə yetirir. Azərbaycan dini inancların siyasət üçün alət edilmədiyi azsaylı ölkələrdən biridir. Anma bununla yanaşı, dövlət dini bayramları qeyd və təşkil edir.

Cəmiyyətdə isə teist-mistik düşüncə yayğındır; izahı olmayan pirlər, övliyalar “müqəddəs” hesab olunur. Zaman-zaman özünü “Peyğəmbər” və ya “Axır-Zaman imamı” elan edənlər çoxalır.

Azərbaycanda elə kənd yoxdur ki, orada fövqəlbəşər gücü olduğuna inanılan seyid, molla olmasın. Hələ də uşağı olmayanlar, xoşbəxtlik axtaranlar, məişət problem yaşayanlar daşa, qayaya, pirlərə gedir, mollaya dua yazdırır. Xəzərdə su bir az çəkiləndə çıxan cadulardan, qıfıllardan isə heç danışmağa dəyməz.

Hətta özünü ziyalı kimi tanıtmaq istəyən, ateist olduğunu bəyan edənlər belə teist-mistik anlayışlardan və adətlərdən uzaqlaşa bilmirlər.
Ateistlər də qəribə “ateistdi”lər. Məsələn, deyirlər ki, “Allah yoxdur, amma Hz. Abbas başqa aləmdir”. Ya da ateist və ya deist olduğunu deyən adamların yazılarından, dillərindən “İnşallah” sözü düşmür.

Bu isə Güney Qafqazdakı türk ateistlərinin bir qisminin dünyəvilikdən çox, dini folklordan və mədəni kimlikdən doğan bir “kültür-ateizmi” yaşadığını göstərir. Bu insanlar rasionalist və ya fəlsəfi ateist deyillər, onlar dini inancı tərk edib, amma dini simvollarla, xüsusilə də şiəlikdəki qəhrəmanlarla (Hz. Hüseyn, Hz. Abbas və s.), sünnilikdə isə Hz. Ömər kimi füqurlarla emosional və mədəni kimlik bağlarını saxlayırlar.

Onlar üçün Hz. Abbas ilahi varlıqdan çox, “kişilik”, “əqidə”, “zülmə qarşı duruş” simvoludur. Folklor şiəlikdir. Bu düşüncə dini kimlik üzərində qurulan kultdan yaranıb. Adamlar qəhrəman olmağı sevir, amma öz qəhrəmanlarını düzgün yerdə də axtarmır: Osman Baturu tanımır, Kürşadı bilmir, Babəki görmür.

Ateizm isə burada məntiqi bir nəticə yox, daha çox sosial narazılıq, fərdi inciklik, ya da kütlədən fərqlənmək, "cool" görünmək üçün vasitədir.

Hüquqda sekulyarizm

Sosial şəbəkələrin yaratdığı müşahidə imkanı onu deməyə əsas verir ki, cəmiyyət hələ hüquqdakı sekulyarizmi də tam qəbul edə bilmir. Təqsirsizlik prezumpsiyası – “Məhkəmə qərarı ilə təqsiri sübuta yetirilənədək hər kəs təqsirsiz sayılır” ifadəsi sekulyar düşüncə tərzinin hüquqda ifadəsidir. Yəni, sübuta ehtiyac var. Biz nə müşahidə edirik? Mediada və sosial mediada adamlara sübutsuz, məhkəməsiz cəza, hətta edam da tələb edirlər. Bəzi hallarda dövlət orqanları da sosial mediad yazılanlar əsasında heç bir məkhəmə araşdırması olmadan cəzalar tətbiq edir, qərar qəbul edirlər.

Bütün bunların səbəbi isə sekulyarizmə təbii, fəlsəfi və elmi çatmamağımızdır.
Azərbaycanda yaranmış mənzərə, əslində, sekulyarizmin deyil, onun imitasiyasının nəticəsidir. Cəmiyyət səviyyəsində sekulyarizm ya yanlış başa düşülür, ya da sırf formal məqsədlərlə istifadə olunur.

Dindar sekulyarizmdən qorxur, çünki onu dinə qarşı bir hücum hesab edir.
Dinsiz də dinin içindən çıxa bilmir, çünki dini kimlikdən azad ola bilmir.
Dövlət isə hər ikisinin vətəndaşı olaraq könlünü almağa çalışır.
Cəmiyyətin streotiplərinə görə, sekulyarizm ya Sovet kabusu, ya da Qərb nağılıdır. Sekulyarizm isə heç biri deyil.

Sekulyarizmi tənqid edənlərə tövsiyə

Mənə görə, Azərbaycanda sekulyarizmi tənqid edənlər ilk növbədə həkimdən sağlamlıq haqqında arayış almalıdılar.
Bu, mövcud gerçəkliyin sarkastik ifadə formasıdır. Sekulyarizmin nə olduğunu dərindən anlamayan, onu yaşamayan cəmiyyətdə bilmədiyin bir nəsnəni tənqid etmək üçün azca “o məsələ” olmaq lazımdır. Biz nə zaman sekulyar dəyərlərlə yaşayıb, böyüdük ki, hələ onun “bəlaları” barədə də danışaq?

Sözsüz ki, bütün düşüncələr, nəzəriyyələr tənqidə açıqdır. Heç bir nəzəriyyə və düşüncə aksioma kimi qəbul edilməli deyil. Amma əvvəl nəzəriyyəni öyrənmək, daha sonra onun tətbiq etmək, daha sonra zərər və ya xeyrini araşdırmaq daha doğru addım olardı…