Arktika uğrunda böyük rəqabət: Qlobal güclərin yeni qarşıdurma məkanı Niyə və nə üçün?

Son onilliklərdə qlobal geosiyasi mənzərə dəyişir və diqqət mərkəzi getdikcə Arktika regionuna yönəlir.
Bu dəyişikliklər təkcə iqlim və təbiət faktoru ilə deyil, enerji sərvətləri, strateji yollar və hərbi nəzarət uğrunda qlobal güclərin mübarizəsi ilə əlaqəlidir.

Bir vaxtlar yalnız sərt iqlimi və buzlaqları ilə tanınan Arktika bu gün ABŞ, Rusiya və Çin kimi güclərin strateji maraq zonasıdır. Hazırda bu yarış yeni mərhələyə qədəm qoyub – ABŞ vitse-prezidenti Cey Di Vensin Qrenlandiyaya səfəri, Rusiya prezidenti Vladimir Putinin isə Murmanskda “Arktika – dialoq ərazisi” forumuna qatılması bu mübarizənin açıq təzahürüdür.

Amerikanın artan Arktika maraqları: NİYƏ QRENLANDİYA?

Əvvəlcə onu qeyd edək ki, Qrenlandiya Arktikanın açarı hesab olunur. Rəsmi Vaşinqton Qrenlandiyanı sadəcə strateji baxımdan yox, həm də geoiqtisadi və hərbi baxımdan kritik ərazi kimi görür. ABŞ administrasiyası uzun müddətdir bu adanı daha sıx nəzarət altına almağa, hətta 1950-ci illərdə Danemarkadan almağa belə çalışıb.

Ekspertlər bildirirlər ki, vitse-prezident Cey Di Vensin bu həftə adaya səfəri ABŞ-ın bu istiqamətdəki planlarını yenidən aktivləşdirdiyini göstərdi. Bu səfər Qrenlandiyada daimi hərbi mövcudluğun gücləndirilməsi, yeraltı sərvətlərin istismarı və Çinlə rəqabət baxımından mühüm addım kimi qiymətləndirilir.

Vaşinqtonun planlarına həm də ABŞ şirkətlərinin Qrenlandiyada nadir torpaq elementləri, titan, litium kimi resurslara çıxış əldə etməsi daxildir. Bu isə həm də Çin və Rusiya ilə qlobal texnologiya bazarında rəqabət üçün vacibdir.

Bütün bunların fonunda Vladimir Putin də Murmansk şəhərində keçirilən “Arktika – dialoq ərazisi” adlı forumda iştirak edərək Rusiyanın bu bölgədəki mövqeyini bərkitmək istədiyini açıq şəkildə nümayiş etdirdi.

Bəs Rusiya Arktikada nə işlər görür? Rusiya Arktikada yeni hərbi bazalar qurur, buzqıran donanmasını genişləndirir. Eyni zamanda şimal qonşumuz bu ərazidə qaz hasilatı və Şimal Dəniz Marşrutu üzrə nəqliyyat layihələrini artırır.

Putin çıxışında Arktikada yalnız Rusiya maraqlarının deyil, beynəlxalq əməkdaşlığın vacibliyini vurğulasa da, reallıqda bu, NATO və ABŞ-a qarşı strateji mesaj kimi qəbul edilir.

Arktikada dünya üzrə istifadə olunmamış neft ehtiyatlarının 13%-i, qaz ehtiyatlarının isə 30%-i yerləşir. Bu isə regionu enerji sahəsində dominantlıq uğrunda mübarizənin mərkəzinə çevirir.

Rusiya artıq Şimal Dəniz Marşrutu ilə Avropaya qaz nəqlinin alternativ yollarını qurmaq istəyir. ABŞ isə bu planları pozmaq üçün Avropa ölkələrini öz sıxılmış qazına (LNG) yönəltməyə çalışır.

Buzlaqların əriməsi Suez kanalı ilə müqayisədə daha qısa olan Arktika ticarət marşrutlarını açır. Bu yeni yollar Çin, Rusiya və Norveç üçün iqtisadi fürsət, ABŞ və NATO üçün isə təhlükəsizlik məsələsidir.

Yuxarıda qeyd edilənlərdən əlavə bildirək ki, hazırda Rusiya bölgədə hərbi fəallığını artırır, NATO isə Arktikada hərbi təlimləri gücləndirir, ABŞ “Şimal strategiyası” üzərində işləyir.

Çin faktoru: Buz İpək Yolu

Arktikada yerləşməsə də, Çin özünü “Arktikaya yaxın dövlət” elan edərək burada iqtisadi təsir gücünü artırmaq istəyir. Pekin də burada buzqıran donanması qurur. Çin bu ərazidə Rusiya ilə ortaq enerji layihələrinə qoşulur. Eyni zamanda “Buz İpək Yolu” ideyası ilə Şimal Marşrutunda rol almağa çalışır.

Bu isə ABŞ üçün ciddi strateji təhdid kimi qiymətləndirilir.

Azərbaycan üçün bu mübarizə nə deməkdir?

Enerji bazarlarında rəqabət artır:

Arktikadan hasil olunacaq enerji ehtiyatları Azərbaycanın Avropaya qaz ixracındakı rolunu zəiflədə bilər. Bu səbəbdən Bakı enerji strategiyasını diversifikasiya etməli, yenilənə bilən enerji sahəsində də önə çıxmalıdır.

Logistika və nəqliyyat imkanları dəyişir:

Yeni marşrutlar Bakı-Tbilisi-Qars, Zəngəzur dəhlizi və Orta Dəhliz üçün həm rəqib, həm də alternativ ola bilər. Azərbaycanın beynəlxalq nəqliyyat layihələrində mövqeyini qorumaq üçün strateji diplomatiyaya ehtiyacı var.

Geosiyasi balans və təhlükəsizlik:

Rusiya-NATO qarşıdurması gücləndikcə, Qafqaz regionu da təsir altında qala bilər. Bu da Azərbaycanın balanslaşdırılmış xarici siyasətinin daha da əhəmiyyətli olacağını göstərir.

Bütün bunların yekununda deyə bilərik ki, mövcud reallıqlar çərçivəsində Arktika buzlaqlardan daha çox şeydir. Ərazi təbii sərvətlərin, ticarət yollarının, strateji üstünlüyün və texnologiya rəqabətinin kəsişdiyi nöqtədir.

Dünya qütbə doğru yönəlir, rəqabət isə qızışır. Azərbaycan isə bu prosesləri müstəqil, ağıllı və çevik siyasətlə izləməli, qlobal düzəndə öz maraqlarını qoruyacaq mövqedə dayanmalıdır./musavat.com