Azərbaycanı gözləyən DƏHŞƏTLİ təhlükə

Son 40-45 ildə Azərbaycanın şirin su ehtiyatları 25 faiz azalıb. Bunu Azərbaycan Dövlət Su Ehtiyatları Agentliyinin sədri Zaur Mikayılov “Bakı İqlim Fəaliyyəti Həftəsi”nin (BCAW2025) üçüncü günündə deyib. Onun sözlərinə görə, 1980-ci illərdən bəri Xəzər dənizinin səviyyəsi iki metrə yaxın aşağı düşüb, Kür çayının suyu da oxşar həcmdə azalıb: “Bunlar bölgəmizdə iqlim dəyişikliyinin canlı sübutlarıdır. Su ehtiyatlarının azalması fonunda içməli su və suvarma şəbəkələrində itkilər hələ də yüksəkdir, əhalinin yalnız üçdə biri müasir tullantı su xidmətlərinə çıxış əldə edir”.

Azərbaycan rəsmi qurumlarının hesablamalarına görə, ölkənin yeraltı və yerüstü şirin su ehtiyatları müstəqillik illərində 15 faizdən çox azalıb. Ən son qiymətləndirmələrə əsasən, Azərbaycanın bərpa olunan şirin su ehtiyatları 26 milyard kubmetr təşkil edir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 1980-ci illərdə SSRİ dövründə aparılmış müfəssəl qiymətləndirmələrə əsasən, bu göstəricinin 30,9 milyard kibmetr olduğu təsdiqlənmişdi.

Hazırda mövcud ehtiyatların yarıdan çoxu və ya 13,2 milyard kubmetri transsərhəd yerüstü çay axınlarından formalaşır. Qalan 8,4 milyard kubmetr yeraltı suların, 4,6 milyard kubmetr isə yerli çayların payına düşür. Bərpa olunan şirin su ehtiyatının 17,8 milyard kubmetri (68 faizi) yerüstü şirin su ehtiyatlarından formalaşır. Yerüstü su ehtiyatları əsasən çaylarda cəmlənib.

Azərbaycanda ümumilikdə 8359 çay var və bunların əksəriyyəti kiçik (uzunluğu 5 km-dən az) və azsuludur. Çay suları ehtiyatlarının təxminən 70 faizi qonşu ölkələrin ərazisində, qalanı isə (yerli axın) daxili çaylardan formalaşır. Quraqlıq illərində transsərhəd su ehtiyatlarının həcmində kəskin azalmalar müşahidə edilir.

Mütəxəssislər bildirirlər ki, son illər əsas transsərhəd çayları olan Kür, Araz və Samur çaylarının su ehtiyatları qonşu ölkələrin ərazisində sugötürücü qurğularla daha çox mənimsənilir ki, nəticədə bu çaylar vasitəsilə ölkəmizə daxil olan su həcmlərində ciddi azalmalar baş verir. Bu da öz növbəsində Azərbaycanda suya tələbatın ödənilməsində ciddi çətinliklər yaradır. Belə hallar özünü daha çox suya tələbatın kəskin artdığı yay aylarında müşahidə edilir.

Əliağa Əzizov

ADSEA rəsmiləri bildirirlər ki, Prezident İlham Əliyev tərəfindən təsdiqlənən “Su ehtiyatlarından səmərəli istifadə üzrə Milli Strategiya”nın əsas məqsədi Azərbaycanda su təhlükəsizliyini təmin etmək, su dayanıqlığını gücləndirmək, müasir su idarəçiliyi və müasir su idarəetmə sistemini formalaşdırmaqdır. Agentliyin departament rəhbəri Əliağa Əzizovun sözlərinə görə, strategiyanın əsas hədəfi su ehtiyatları üzərində nəzarəti artırmaq və uzunmüddətli dayanıqlığı təmin etməkdir: “Əsas prinsiplər və istiqamətlərdən birincisi su ehtiyatlarının qiymətləndirilməsidir. Çünki bütün məsələlər buradan başlayır. Bunun üçün hidrologiya və hidrogeologiya üzrə tədqiqatların aparılması, həmin tədqiqatlardan dəqiq məlumatların əldə edilməsi, real vaxt rejimində məlumatların toplanması və sensorlar, avtomatik qurğular vasitəsilə rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi əsas şərtlərdəndir. İkinci istiqamət, su ehtiyatlarının səmərəli idarə olunmasıdır. Bu, inteqrasiya olunmuş su idarəçiliyi modelinin tətbiqi deməkdir. Strategiya Azərbaycanın bütün su ehtiyatlarını, yəni həm transsərhəd çaylarını, həm də daxili çayları vahid sistem üzrə idarə etməyi nəzərdə tutur. Digər mühüm istiqamət hövzə prinsipi üzrə idarəetmədir. Xüsusilə kənd təsərrüfatına suyun bölgüsü baxımından bu, çox vacibdir. Çünki Azərbaycanda suyun ən böyük istehlakçısı məhz kənd təsərrüfatıdır. Buna görə də hövzə idarəçiliyi strategiyanın əsas dayaqlarından biridir. Növbəti prinsip su itkisini minimuma endirməkdir. Hazırda suvarma və içməli su infrastrukturunda sızmalar, axıntılar və itkilər mövcuddur. Strategiyanın hədəfi 2040-cı ilə qədər bu itkiləri əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaqdır”.

O qeyd edib ki, digər bir hədəf içməli su təchizatında 100% sayğaclaşmaya nail olmaqdır: “Strategiyanın mühüm istiqamətlərindən biri də Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələrinin su potensialından istifadənin artırılmasıdır. Prezidentin təşəbbüsü ilə həyata keçirilən "Böyük Qayıdış" proqramı çərçivəsində Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda su təhlükəsizliyini təmin etmək üçün bir sıra layihələr həyata keçirilir. Bütün bu prinsiplər və hədəflər uzunmüddətli xarakter daşıyır və 2040-cı ilə qədər nəzərdə tutulub".

Qlobal iqlim dəyişikliyinin mənfi təsirinə ən çox məruz qalan Azərbaycanda şirin su təminatına təhdidi artıran əsas məsələ itkilərin hədsiz çox olmasıdır. Bu məsələ hələ 2020-ci ildə baş verən ağır quraqlıq zamanı Prezident İlham Əliyevin yanında keçirilən müşavirədə müzakirə olunub. Müşavirə zamanı verilən məlumatdan aydın olub ki, o dövr üçün 35,6 milyard kubmetrlik su ehtiyatından bilavasitə əhalinin təminatı məqsədilə istifadənin real həcmi 300 milyon kubmetrə çatmır. Bu, şəbəkədən əhalinin istehlakı üçün götürülən suyun 50 faizindən də azdır. Suyun qalan hissəsi itkiyə gedir. Prezident həmin müşavirədə itkilərlə bağlı məsələyə xüsusi toxunub: “İtkilərin kəskin azaldılması ilə bağlı kompleks tədbirlər görülməlidir. Əlbəttə, itkilərin əsas mənbəyi torpaq kanallardır, amma təkcə torpaq kanallar deyil. Digər mərhələlərdə də itkilərə yol verilir. Bəzi hallarda bu itkilər süni şəkildə şişirdilir. Bəzi hallarda heç itki olmur, amma suyun həcmi itkilərə silinir. Mənə verilən məlumata görə, burada da xoşagəlməz hallar kifayət qədər geniş vüsət alıb. Ona görə, birincisi, biz bu itkiləri azaltmalıyıq. Çünki 40-50 faiz itki dözülməz səviyyədir. Mən yenə də deyirəm, əgər itkilər aradan qaldırılsa, bizim mövcud su mənbələrimiz və su resurslarımız kifayətdir. İçməli su layihələrinə, meliorasiya layihələrinə böyük vəsait qoyulur. İndi müasir texnologiyalar var. Həmçinin boruların istismar müddətinin uzadılması üçün yeni texnologiyalar var, onlardan istifadə etmək lazımdır. Amma elə bil ki, bu itkilər kiməsə sərf edir. Çünki itkilər olan yerdə uçot olmur. Nəyi istəyirsənsə, itkilərə silmək olar. Ona görə ayrıca bir proqramın içində xüsusi bir istiqamət olmalıdır və qrafik tutulmalıdır ki, itkilərin azaldılması hansı templə gedəcək, hansı ildə hansı səviyyəyə düşəcək və əgər düşməyəcəksə, buna məsuliyyət daşıyan qurumların rəhbərləri cəzalandırılmalıdır. Yoxsa ildən-ilə mən bunu eşidirəm - itkilər, itkilər. Yaxşı, itkilər var, amma bunun qarşısını almağın yolu da var. Bu illər ərzində məgər bu yolu tapmaq mümkün deyildi?! Deməli, kimsə maraqlıdır ki, bu itkilər olsun. Hər kəs nəticə çıxarsın”.

Həmin müşavirədən sonra nəhayət ki, Azərbaycanın su balansının tərtib olunmasına başlanıb. Nazirlər Kabinetinin həyata keçirdiyi bu iş 2025-ci ildən ADSEA-ya həvalə edilib.

2020-ci il müşavirəsində Prezidentin itkilərin aradan qaldırılmasına dair tapşırıqlarından 3 il sonra Z.Mikayılovun dediyindən məlum olub ki, 2023-cü ildə Azərbaycanda içməli suyun 39 faizi, suvarma suyunun isə 50 faizindən çoxu itkiyə gedib: “Son 4 ildə içməli su itkisini 44 faizdən 39 faizə endirmişik. Amma 39 faiz qürur duyacaq bir rəqəm deyil. İçməli su sistemləri üzrə dünyada ideal rəqəm 10 faizdən az sayılır. Yaxın 10 ildə içməli suda itkini 20 faizə salmağı, 2050-ci ilə qədər isə 10 faizdən aşağıya endirməyi hədəfləyirik. Əslində bizim 35 milyard kubmetr su balansımız bizə yetərlidir. Biz, sadəcə, itkiləri azaltsaq, suyun səmərisiz istifadəsini ortadan qaldıra bilsək, suyumuz yetərlidir. Hətta biz suyu ixrac edəcək vəziyyətə gələ bilərik. Amma bu, bir-iki günə həll ediləcək məsələ deyil. Burada şüur, təhsil, maarifləndirmə dəyişilməlidir”.

Qeyd olunduğu kimi, əsas su itkiləri kənd təsərrüfatındadır. Kənd təsərrüfatı naziri Məcnun Məmmədovun verdiyi məlumata görə, hazırda suvarılan ərazilərin cəmi 11-12 faizi müasir suvarma sistemi ilə irriqasiya edilir: “Biz qənaətcil və müasir suvarma texnologiyalarının tətbiqi üçün çalışırıq. Fikrimcə, müasir suvarılma texnologiyasından istifadədə 11-12 faiz kifayət deyil. Biz gələcəkdə bu rəqəmin artırılmasını və 100 faizə çatdırılmasını hədəfləyirik”.

Məcnun Məmmədov iqlim dəyişikliyi ilə bağlı Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin əsas strategiyasını bəyan edib: “İqlim dəyişikliyi fonunda, həm sosial, həm də iqtisadi mənada dayanıqlılıq təmin olunmalıdır. Həm fermerlərin rifahı təmin olunmalı, həm də dövlət üçün iqtisadi gəlirlər gətirəcək işlər görülməlidir. Fermerlərin gəlirlərinin artırılması Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin əsas məqsədlərindən biridir. Kənd təsərrüfatı strategiyasının mərkəzində iqlim dəyişikliyinə dayanıqlılıq yerləşir. Torpaq, su və maliyyə resurslarından əlavə olaraq, insan resursu da çox mühümdür. Bu baxımdan fermerlərin maarifləndirilməsi, peşəkar mütəxəssislərin hazırlanması, fermer qruplarının təkmilləşdirilməsi, onlara müasir texnologiyalardan istifadə etmək bacarığının aşılanması prioritetlərdən biridir”.

Konkret rəqəmlərlə desək, son 4 ildə Azərbaycanda müasir (pivot) suvarma sistemlərinin tətbiq edildiyi təsərrüfatların ümumi sahəsi 80 min hektardan 120 min hektara çatdırılıb. Bu, çox aşağı bir göstəricidir. Hazırda dövlət müasir və qənaətli suvarma sistemlərindən istifadəni stimullaşdırmaq üçün müəyyən addımlar atır. Məsələn, müasir suvarma sistemləri olan təsərrüfatlara 60 faiz çox subsidiya verilir. Lakin bu mexanizmlərin gözlənilən səviyyədə stimullaşdırıcı təsirini görə bilmirik. Belə ki, ildə cəmi 4-5 min hektar ərazi pivot suvarma sistemləri ilə əhatə olunur. Nəzərə alsaq ki, ölkədə suvarılan torpaqların sahəsi 1,5 milyon hektardır, onda belə sürətlə 100 faizlik həddə nə vaxt çatılacağını təsəvvür etmək mümkün deyil. Buna görə də ölkə üzrə müasir suvarma sistemlərinin kütləviləşməsi üçün dövlətin daha təsirli alətləri işə salması son dərəcə vacibdir. Bu alətlər belə suvarma sistemlərinin daha çox insan üçün əlçatanlığını təmin etməlidir.

Digər çox mühüm məsələ suvarma kanallarının yenilənməsi, bu sahədə itkilərin aradan qaldırılmasıdır. Nəhayət, bir vacib məsələ isə suvarma suyunun ədalətli bölgüsünün təmin olunmasıdır. Məlumdur ki, xüsusilə suvarma ehtiyaclı bölgələrdə məhdud su ehtiyatlarından istifadədə yerli icra strukturlarına bağlı şəxslərin üstünlüyü var. Bu üstünlük hamı üçün bərabərlik prinsipi ilə əvəz olunmalıdır. Bu, həm də su təminatı sahəsindəki korrupsiyanın aradan qalxmasına gətirib çıxaracaq.