Azərbaycanın C5+1 ə qoşulması davamlı geosiyasi və iqtisadi zənciri tamamlayır

Qaiser Navab: “Prezident İlham Əliyevin qətiyyətli və uzaqgörən rəhbərliyi altında Azərbaycan təkcə tranzit nöqtəsi deyil...”

Qlobal ticarət və geosiyasətin tektonik lövhələri dəyişir, regional əməkdaşlıq strukturlarının yeni strateji reallıqlara uyğun inkişaf etməsini tələb edir. Avrasiyada həlledici bir çevrilmə baş verir, nəticədə tarixən Orta Asiyanın beş Respublikasının xarici güclərlə qarşılıqlı əlaqəsi üçün hazırlanmış ənənəvi C5+1 quruluşu daha etibarlı və inteqrasiya olunmuş bir quruluşa - C6-ya çevrilir.

Bu təkamül nə özbaşına, nə də sırf arifmetikdir; iqtisadi və coğrafi zərurətin rəsmi institusionalizasiyasıdır. Xəzər dənizində əvəzolunmaz qərb qapısı kimi yerləşən Azərbaycan öz strateji mövqeyindən uğurla istifadə etmiş və Avrasiya əlaqələrinin özəyi olmaq üçün çoxtərəfli diplomatiyanı inkişaf etdirib. Azərbaycanın bura qoşulması davamlı geosiyasi və iqtisadi zənciri tamamlayır, "Bir kəmər, bir yol" təşəbbüsü çərçivəsində dayanıqlı inkişaf məqsədlərinə nail olmaq və qlobal təchizat zəncirinin dayanıqlığını artırmaq üçün bütün regionun potensialını əsaslı şəkildə gücləndirir.

Vahid geoiqtisadi bölgənin strateji məntiqi

Bu təkmilləşdirilmiş memarlığın siyasi əhəmiyyəti Mərkəzi Asiya dövlət başçılarının Daşkənddə 7-ci Məşvərət görüşündə 2025-ci ilin noyabrında vurğulanıb. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev liderlərə müraciət edərək deyib ki, Bakı Türk və Orta Asiya qardaşları ilə münasibətlərini möhkəmləndirib, bu əlaqələrin sadə tarixi "qardaşlıq, dostluq və həmrəylik" çərçivəsindən kənara çıxdığını və yüksək səviyyədə "strateji tərəfdaşlıq" ilə xarakterizə olunan münasibətlərə nail olduğunu təsdiqləyib.

Diplomatik səfərlərin həcmi də bunu yüksək səviyyədə təsdiqləyir: əvvəlki üç il ərzində Prezident Əliyev Mərkəzi Asiya ölkələrinə 14 dəfə, həmkarları isə Azərbaycana 23 dəfə səfər edib. Bu intensiv, fəal qarşılıqlı fəaliyyət Prezident Əliyevin Cənubi Qafqazda güclü coğrafi mövqeyinə baxmayaraq, inteqrasiyanın dərinliyinin "Mərkəzi Asiya və Azərbaycan bu gün dünyada əhəmiyyəti durmadan artan vahid geosiyasi və geoiqtisadi regionu təşkil etdiyini" əsas geosiyasi bəyanatının əsasını təşkil edib.

Bu strateji dövlət qərarı Azərbaycanın rolunu institusionalizasiya edir, Asiyanı Avropa ilə birləşdirən ən böyük infrastruktur layihəsini dəstəkləmək üçün lazım olan vahid siyasi çətiri təmin edir: Orta dəhliz.

Orta dəhliz: Avrasiya ticarət arteriyası

Bütün dünyada Orta Dəhliz kimi tanınan Transxəzər beynəlxalq nəqliyyat marşrutu C6-nın ümumi iqtisadi taleyinin müəyyənedici xüsusiyyətidir. Prezident İlham Əliyev dəfələrlə onun strateji dəyərini vurğulayaraq, dəhlizi "Asiyadan Avropaya və oradan yüklərin daşınmasının ən qısa və ən səmərəli yolu" adlandırıb.

Azərbaycanın bu dəhlizə bağlılığı bu tarixi marşrutu müasir, yüksək tutumlu arteriyaya çevirən əhəmiyyətli investisiyalar və kəmiyyət göstəriciləri ilə möhkəmlənir:

Sürətli böyümə. Son üç ildə Azərbaycandan keçən Orta dəhliz üzrə yük daşımalarının həcmi təxminən 90% artıb.

Bant genişliyi hədəfləri onun əməliyyat etibarlılığını göstərir.: İştirakçı ölkələr 2030-cu ilə qədər orta dəhlizin tutumunu 2021-ci ilin səviyyəsi ilə müqayisədə üç dəfə artırmaq planını fəal şəkildə həyata keçirirlər. Bu ambisiyalar bant genişliyinin birbaşa göstəriciləri ilə təsdiqlənir; 2025-ci ilin sonuna qədər Azərbaycan Dəmir Yolları Çin təchizatçılarından 400 marşrut qatarına xidmət göstərəcəyini gözləyir ki, bu da cəmi bir il əvvəl müşahidə olunan həcmi təxminən iki dəfə artıracaq. Tranzit vaxtının yarıya endiriləcəyi proqnozlaşdırılır ki, bu da qlobal şirkətlər üçün logistika üçün xərc-fayda analizini əsaslı şəkildə dəyişdirəcəkdir.

Zəngəzurun tikintisinin başa çatdırılması

Orta dəhlizin potensialının tam reallaşdırılması üçün zəruri olan son infrastruktur elementi Zəngəzur dəhlizidir. Prezident Əliyev bildirib ki, Azərbaycan ərazisində dəmir yolu və avtomobil komponentlərinin tikintisi "başa çatmaq üzrədir". Bu yeni dəmir yolu hissəsinin 15 milyon ton ilkin ötürmə qabiliyyətinə malik olacağı proqnozlaşdırılır. Qeyd etmək vacibdir ki, bu dəhliz Daşkənddə mühüm regional təsdiq aldı, burada Qırğızıstan Respublikasının Prezidenti Zəngəzur marşrutunu Yeni Çin-Qırğızıstan-Özbəkistan dəmir yolunun "məntiqi və strateji davamı" kimi tanıdı. Bu regional iştirak Zəngəzur dəhlizini mübahisəli ikitərəfli məsələdən çoxtərəfli geoiqtisadi zərurətə çevirir.

C6 platformasının uğuru bu dəhlizin təhlükəsiz, səmərəli və davamlı işləməsindən asılıdır ki, bu da Azərbaycanın diplomatik sabitliyini və infrastruktura investisiyalarını əvəzolunmaz regional ictimai nemətə çevirir.

Çoxtərəfli üstünlük: COP29 diplomatik zəfər

Azərbaycanın inkişaf etmiş çoxtərəfli diplomatiyası ən yaxşı şəkildə 2024-cü ilin noyabr ayında dünya liderlərinin iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə üzrə zirvə toplantısının Bakıda uğurla keçirilməsi ilə sübut olunur - COP29. Çox gərgin geosiyasi fona baxmayaraq, Azərbaycanın 200-ə yaxın ölkənin yekdil qərarı ilə seçilməsi onun qlobal diplomatik vasitəçi rolunu təsdiqləyib.

Prezident Əliyev COP29 platformasından ölkənin diplomatik kimliyini "körpü" kimi nümayiş etdirmək üçün strateji olaraq istifadə edərək təkcə Şərq və Qərbi deyil, həm də Şimal və Cənubu siyasi cəhətdən birləşdirə bildi. Bu öhdəlik mürəkkəb qlobal maliyyə müzakirələrinin aparılmasında mühüm rol oynadı. Konfransda əvvəllər dayandırılmış iki mühüm mərhələ əldə edildi: həm iqlim dəyişikliyini maliyyələşdirmək üçün yeni kollektiv kəmiyyət hədəfi (NCQG), həm də Paris Sazişinin 6-cı maddəsinə əsasən karbon bazarlarının fəaliyyət göstərməsi üçün çoxdan gözlənilən qaydalar barədə razılıq əldə edildi. Bundan əlavə, zərər və zərərin ödənilməsi Fondunun fəaliyyətinin təmin edilməsində ciddi irəliləyiş əldə edilib ki, bu da Azərbaycanı qlobal Güneyin həssas ölkələrinin mühüm müdafiəçisi kimi göstərir - Qoşulmama Hərəkatına dörd illik sədrliyi dövründə oynadığı rol.

Suverenliyi və iqtisadi davamlılığı yenidən düşünmək

Prezidentin strateji baxışı Azərbaycanın milli identikliyini kökündən dəyişir və onu "neft dövləti" məhdudlaşdırma etiketindən kənara çıxarır. Prezident Əliyev çıxışlarında iddia edib ki, dövlətin səmərəliliyi onun təbii ehtiyatlarla təminatı ilə deyil, maliyyə müstəqilliyi və sosial rifahı ilə ölçülməlidir.

O, bu iddianı milyardlarla dollarlıq infrastruktur və yaşıl enerji layihələrini müstəqil şəkildə maliyyələşdirə bilən davamlı iqtisadiyyatı nümayiş etdirən inandırıcı kəmiyyət məlumatları ilə dəstəklədi:

Maliyyə müstəqilliyi: Azərbaycanın xarici borcunun payı ÜDM-in cəmi 7,5% - ni təşkil edir.

Sosial sabitlik: işsizlik aşağı səviyyədə qalır-5,4%, yoxsulluq səviyyəsi isə təvazökar 5,2% - dir.

Bu maliyyə sabitliyi ölkənin "yaşıl" iqtisadiyyata keçid üzrə iddialı kursunun əsasını təşkil edir. Dünyanın mühüm enerji tədarükçüsü olan Azərbaycan öz enerji profilini sürətlə dəyişir:

"Yaşıl ambisiyalar": Milli məqsəd 2030-cu ilə qədər təxminən altı geqavat günəş, külək və su elektrik stansiyası qurmaqdır. Bu, böyük beynəlxalq tərəfdaşlarla bərpa olunan enerji layihələri üzrə 10 GVT məbləğində imzalanmış müqavilələr və anlaşma memorandumları ilə təsdiqlənir.

Gələcək güc: ölkənin texniki potensialı heyrətamizdir, 157 GVT dəniz külək enerjisi ilə qiymətləndirilir. Bu güc tezliklə dörd GVT-a yaxın Ekoloji təmiz enerjinin ixracı üçün texniki potensiala malik planlaşdırılan Qara dəniz-Xəzər enerji kabeli vasitəsilə Avropaya təmiz enerjinin ixracı üçün istifadə olunacaq.

Qeyd etmək vacibdir ki, bp ilə Cəbrayıl rayonunda Günəş Elektrik Stansiyasının tikintisi ilə bağlı razılaşma kimi bu ekoloji cəhətdən təmiz təşəbbüslərin strateji tətbiqi iqlim layihələrinə beynəlxalq investisiyaları münaqişədən sonrakı sabitləşmə və yeni bərpa edilmiş ərazilərin inteqrasiyası ilə birbaşa əlaqələndirir. Belə kompleks yanaşma təmin edir ki, Dayanıqlı İnkişaf milli suverenliyin sonluğu ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır və Prezident Əliyevin vurğuladığı kimi, davamlı inkişafın son şərti olan sülhlə müşayiət olunmalıdır.

Liderlik və institusional təhlükəsizlik

Azərbaycanın aparıcı rolu 2025-ci ilin oktyabrında sədrliyini qəbul etdiyi Türk Dövlətləri Təşkilatına (TDT) da aiddir. Bu platforma sayəsində Prezident Əliyev bütün qardaş dövlətlərin iqtisadi inkişafının fundamental təminatı kimi nəqliyyat və kommunikasiya xətlərinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə prioritet əhəmiyyət verib. Bu öhdəlik, siyasi və müdafiə yükünü çoxsaylı regional müttəfiqlər arasında bölüşdürərək orta və Zəngəzur dəhlizlərində lazımi təhlükəsizlik mandatını təmin edir.

Bundan əlavə, TDT platforması Bakının yenidən qurulması səylərinə güclü institusional dəstək verdi, bunu Füzulidə Türkmənistanın Xalq Məsləhəti sədrinin təklif etdiyi məscidin təməlqoyma mərasimi sübut edir. Bu kollektiv hərəkətlər münaqişədən sonrakı bərpa nəticələrini daha geniş Türk institusional quruluşuna birləşdirir.

Regional əməkdaşlığın "C5+1" modelindən hərtərəfli "C6" modelinə - Azərbaycanla Qərbə aparan əvəzolunmaz qovşaq kimi təkamülü Avrasiyada praqmatik çoxtərəfli və davamlı inkişafın həlledici qələbəsini təmsil edir. Prezident İlham Əliyevin qətiyyətli və uzaqgörən rəhbərliyi altında Azərbaycan təkcə tranzit nöqtəsi deyil, bütün region üçün daha inteqrasiya olunmuş, dayanıqlı və firavan gələcəyi təmin edən güclü diplomatik, iqtisadi və institusional əsasdır.

Qaiser Navab

Dayanıqlı İnkişaf üçün Bir Kəmər və Yol Təşəbbüsünün sədri (Pakistan)

Xüsusi olaraq “Xalq Cəbəhsi” üçün