Bədirxan Əhmədov: “Ədəbiyyat xalqın milli özünüdərk prosesidir... SÖHBƏT

Bədirxan Əhmədov - 70

Ədəbiyyatda milli özünüdərk probleminin də araşdırılmasına böyük ehtiyac var”

Gəyliyən kəndinin ilk alimi

“Zaman ildırım sürətilə keçir, görmək istədiyim işləri görmək üçün tələsirəm”

“Gənclər öz yaradıcılıqları ilə özlərini sübut etməyə çalışırlar”

Bədirxan Əhmədov: “Dünyada gedən ədəbi prosesi izləyirlər, bədii düşüncədə də müəyyən yenilənmələr var”

“Ancaq gənclik dünya ədəbi prosesindəki meyilləri gətirməklə yanaşı, milli düşüncəni də ifadə etməlidirlər. Onlar milli mövzuları dünya arenasına çıxarmağa çəkinməməlidirlər”

70 il – bir insan ömrü üçün həm çox, həm də az görünə bilər. Vaxtın sürətli axarında illər bir-birini əvəz etdikcə, insan həyatına sığdırdıqları ilə ölçülür. Kimisi bu illəri səssiz və izsiz başa vurur, kimisi isə arxasında silinməz izlər, dəyərlər, düşüncələr buraxır.

Amma bu illər elmə, təhsilə, gənc nəslin yetişdirilməsinə, biliklərin cəmiyyətlə bölüşülməsinə həsr olunubsa – o zaman bu ömür artıq sadəcə rəqəmlə ifadə olunan zaman deyil, bütöv bir ideyaya, həyat fəlsəfəsinə, mənəvi mirasa çevrilir.

Professor Bədirxan Əhmədovun 70 illik ömür yolu – sıradan bir zaman ölçüsü deyil, elmə, təhsilə və milli ədəbiyyatımızın öyrənilməsinə həsr olunmuş mənalı bir həyat tarixçəsidir.

Bəli, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Azərbaycan-Asiya ədəbi əlaqələri şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor Bədirxan Əhmədov 70 illik yubileyini qeyd edir.

O, 20 aprel 1955-ci ildə Gürcüstan Respublikasının Dmanisi rayonunun Gəyliyən kəndində anadan olub.​

1973-cü ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti) filologiya fakültəsinə daxil olub və 1977-ci ildə ali təhsilini başa vurub. 1977–1982-ci illərdə Sabirabad rayonunun Abdulabad kəndində Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi kimi fəaliyyət göstərib. ​1986-cı ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda “Sabit Rəhmanın satirası” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə edib. 2006-cı ildə filologiya elmləri doktoru, 2011-ci ildə isə professor elmi adını alıb. Hazırda AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Azərbaycan-Asiya ədəbi əlaqələri şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışır.

Professor ədəbiyyatşünaslıq sahəsində apardığı fundamental tədqiqatlar, yüksək səviyyəli elmi məqalə və monoqrafiyaları, eləcə də pedaqoji fəaliyyəti ilə Azərbaycan elmi ictimaiyyətində özünəməxsus yer tutur. O, uzun illər ərzində həm klassik, həm də müasir Azərbaycan ədəbiyyatının müxtəlif istiqamətləri üzrə araşdırmalar apararaq, ədəbi irsin yeni baxış bucağından təqdim edilməsinə mühüm töhfələr verib.

Onun müəllifi olduğu monoqrafiyalar, elmi məqalələr və dərsliklər həm tədris prosesində, həm də tədqiqat mühitində geniş istifadə olunur. Rəhbərlik etdiyi dissertasiya işləri, gənc alimlərə verdiyi dəstək onun pedaqoji fəaliyyətini daha da dəyərli edir.

Əmək fəaliyyətinin böyük hissəsini təhsilə və gənc nəslin yetişməsinə həsr edən professor Əhmədov, bu gün də ədəbi mühitdə fəal iştirak edir, tələbələrə dərs deyir, gənc tədqiqatçılara elmi rəhbərlik edir. Onun elmə və ədəbiyyata verdiyi töhfələr yüksək dəyərləndirilir.

“Sherg.az" olaraq yubiley münasibətilə professor Bədirxan müəllimi təbrik etmək və fürsət düşmüşkən, elm fəaliyyətinə işıq salmaq üçün alimlə əlaqə saxladıq.   

- Bədirxan müəllim, bir neçə gündən sonra 70 yaşınız tamam olacaq. İnsanın müxtəlif yaş dövrlərində müxtəlif arzuları olur. 70 yaş sizin üçün nə deməkdir?

- Bəlkə də, ən çətin sualla başladınız, izaholunmaz hisslərdi. Bircə onu deyə bilərəm ki, sanki zaman ildırım sürətilə keçir, görmək istədiyim işləri görmək üçün tələsirəm. Bilirəm ki, bunları yazmaq lazımdır, mən yazmasam heç kim yazmayacaq, yazacaqsa, mənim kimi yazmayacaq...

- Ədəbiyyatşünaslığa, ədəbi tənqidə olan marağınız hardan qaynaqlanır?

- Hardan qaynaqlandığını dəqiq deyə bilmərəm, hələ uşaqlıqda Gürcüstanın bir dağ rayonu Başkeçidin Gəyliyən kəndində kolxoz kitabxanasında olan bədii əsərlərin çoxunu demək olar, oxumuşdum. Bəlkə də, bu əsərlər mənim şüuruma yeriyib və sonra özümü ədəbiyyata, ədəbiyyatşünaslığa həsr etmişəm. Bu kəndin ilk alimi olmağım da görünür, davamlı, sistemli məqsədə doğru yol getməyimdən qaynaqlanır.

- Ədəbi tənqidlə məşğul ola-ola bədii əsər yazmaq haqda düşünmüsünüzmü?

- Gəncliyimdə, yəni ədəbi tənqidlə məşğul olmadığım zamanda düşünmüşəm, bəzi cızmaqaralarım da olub, Azərbaycan və Gürcüstanda Azərbaycan radiosunda bəzi hekayələrim də səslənib, ancaq bu, keçici olub, ciddi yanaşmamışam. 

- Hazırda nə üzərində işləyirsiniz? Hansı dövrü araşdırırsınız?

- Hazırda bir neçə monoqrafiya üzrərində işləyirəm. Onlardan biri bu il anadan olmasının 120 illik yubileyi olan Məhəmməd Əsəd bəy haqqında monoqrafiyadır. Bilirsiniz ki, məşhur “Əli və Nino” müəllifi xarici dillərə tərcümə olunan Azərbaycan yazarlarının önündə gəlir. Yeri gəlmişkən, mən bu yazıçını artıq 15 ildir ki, milli ədəbiyyat tarixinə daxil etmişəm. Biz gərək bu yazıçı haqqında ölkədə və xaricdə davamlı olaraq məqalələr, monoqrafiyalar çap etdirək, simpoziumlar keçirək.

- Müasir Azərbaycan ədəbiyyatını dərindən tədqiq etmisiniz, çoxlu proqramların, metodik vəsaitin və dərsliklərin müəllifisiniz. Sizcə, Azərbaycan ədəbiyyatının hansı dövrü tədqiqadan kənarda qalıb? 

- Dövrə gəldikdə Azərbaycan ədəbiyyatının bütün dövrləri yüz ildən çoxdur ki, araşdırılır. Əsas məsələ dövr deyil, dövrlərdə baş verən ədəbi hadisələrin, cərəyanların, şəxsiyyətlərin araşdırılmasıdır. Bu cəhətdən deyərdim ki, intibah ədəbiyyatı, sufizm və hurufizm, realizm, maarifçi realizm, romantizm, sentimentalizm cərəyanları yenidən araşdırılmalıdır. Ədəbiyyatda milli özünüdərk probleminin də araşdırılmasına böyük ehtiyac var.

- Ən parlaq dövrü hansı illəri əhatə edir?

- Ən parlaq dövr kimi XX yüzilin əvvəlləri, yəni 1920-ci ilə qədərki dövrü görürəm. Baxmayaraq ki, ədəbi düşüncədə M.F.Axundzadə ayrıca bir mərhələdir. Ancaq XX yüzilin əvvəllərində ədəbiyyat xalqın milli özünüdərk prosesində olduqca əhəmiyyətli rol oynadı. Xalq, millət özünü ədəbiyyatda gördü və tanıdı. Zaman baxımından qısa bir dövr olmasına baxmayaraq, ədəbi cərəyanlar, şəxsiyyətlər, ədəbiyyatın janr və formaları, üslub zənginlikləri baxımından da tamamilə yeni bir mərhələdir. Məhz bu dövrdən başlayaraq, ədəbiyyatla ictimai həyat bir-birinə yaxınlaşdı.   

- Müasir ədəbi prosesi necə görürsünüz? 

- Ədəbi proses canlı bir orqanizmdir. Çağdaş ədəbi prosesi mümkün olduğu qədər izləyirəm; poeziyada, nəsr və dramaturgiyada yeni istiqamətlər, “izm”lər formalaşır. Nəsr, poeziya və dramaturgiyada xeyli dəyişmə və yeniləşmələr var; ancaq hələ durulaşma, önə çıxan hər hansı bir “izm” və meyil yoxdur. İnanıram ki, bu da baş verəcək, Azərbaycan ədəbiyyatı layiq olduğu arenaya çıxacaq... 

- Gənc yazarların yaradıcılığını izləyirsinizmi? Düşüncəniz nədir onların əsərləri ilə bağlı? 

- Əlbəttə, maraqlanıram, oxuyuram, təqdir edirəm. Bu yaxınlarda hekayə müsabiqəsində ilk üç yeri tutan gənclər haqqında bir “Üç hekayəyə bir baxış” adlı məqalə də yazdım.  Məqalədə Cavid Babayev, Orxan Cuvarlı və Xan Abdullanın hekayələrini təhlil etmişdim. Belə deyim ki, öz yaradıcılıqları ilə özlərini sübut etməyə çalışırlar. Dünyada gedən ədəbi prosesi izləyirlər, bədii düşüncədə də müəyyən yeniləşmələr var. Ancaq gənclik dünya ədəbi prosesindəki meyilləri gətirməklə yanaşı, milli düşüncəni də ifadə etməlidirlər. Onlar milli mövzuları dünya arenasına çıxarmağa çəkinməməlidirlər.

- Bəs, gənclər arasında ədəbiyyatşünaslığa maraq qane edirmi sizi? Bu elm arxasınca gedənləri nəzərdə tuturam. 

- Təəssüf ki, bu barədə pozitiv danışa bilməyəcəm. Ona görə ki, ədəbiyyatşünaslıq da digər sahələr kimi, bir elmdir. Hazırda bu sahədə vəziyyət o qədər də yaxşı deyil. Elmin qarşısında baryerlər çoxdur. Hər şeydən əvvəl süni baryerlər vardır; Doktoranturaya qəbuldan tutmuş, mövzu seçimi, elmi rəhbər, çoxmərtəbəli müzakirələr, bu müzakirələrin hər birinin qeydə alınması, stenoqramlar, nəhayət müdafiə şurası və s. Əsl həngamə də bundan sonra başlayır; bir elmi iş üçün 15-ə qədər mütəxəssis rəyi alan doktorantı AAK-a çağırıb, ona sözün əsl mənasında məhkəmə qururlar. Buna da dözmək mümkündür, bundan sonra isə gizli səsvermə keçirilir, gizli səsvermənin nəticələri də gizli sayılır. Bir tədqiqatçıya bu qədər zülm etdikdən sonra o necə araşdırma aparar, bu istiqamətdə ürəyi istədiyi kimi işləyə bilər. Ən əsas məsələ isə elmdə maddi və mənəvi dayanıqlığın olmamasıdır. Bu gün elmi işçilər ən aşağı maaş alırlar. Gənclər də buna görə ədəbiyyatşünaslığa maraq göstərmirlər.

- Klassik ədəbiyyatımızda bizi dünyaya tanıdacaq kifayət qədər əsərlər var, bəs müasir ədəbiyyatımızda belə əsərlər var?

- Bir xalqı, onun ədəbiyyatını dünyaya tanıdacaq əsərlər hər zaman yaranmır. Min illik Azərbaycan ədəbiyyatında bu cür əsərlər çoxdur. Elə yaxın tariximizdə İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı da milli kimliyimizi dərk etmək, tanıtmaq baxımından ən yaxşı əsərlərdən biridir. Bu gün yazılan əsərlərin içərisində də, şübhəsiz bu cür əsərlər ortaya çıxacaq. Lakin bunun üçün zaman lazımdır....

- Ən çox şikayət Qarabağ məsələsinin nəsrimizdə kifayət qədər işıqlandırılmamasıdır. Bu istiqamətdə tədqiqatlarınız olubmu? Hansı əsərləri uğurlu hesab edirsiniz?

- Qarabağ haqqında çox yazılıb. Ancaq belə bir fikir də var ki, ədəbiyyatımız Qarabağ həqiqətlərini dünyaya çatdıra bilmədi. Bu, doğrudan da belədir. Məsələn, yazıçı Xalid Hüseyni özünün üç romanında (“Çərpələng uçuran”, “Min möhtəşəm günəş”, “...Və dağlardan səda gəldi”) əfqan gerçəkliklərini dünyaya tanıtdı. Necə deyərlər, orada gedən prosesləri bədii düşüncədə bütün dünyaya çatdıra bildi. Bizdə bu baş vermədi. Təkcə Xocalı faciəsini hər hansı bir bədii əsər vasitəsilə dünyaya çatdırmaq, Xocalı hadisələri ilə bağlı erməni cəmiyyətini ittiham etmək olardı.

- Maarifçi şairlərimiz, yazarlarımız çox olub. Müasir yazarlar arasında neomaarifçi ruhu davam etdirən varmı?

- Bizim yazarlarımızın, demək olar, hamısının əsərlərinin məzmununda maarifçilik xüsusiyyətləri var. Bu tendensiya bu gün də davam edir. 

- Bəzən deyirlər Azərbaycan ədəbiyyatının dünya ədəbiyyatı kontekstində yenidən araşdırılmasına ehtiyac var? Siz necə düşünürsünüz?

- Azərbaycan ədəbiyyatının hər zaman araşdırılmasına böyük ehtiyac olub və bu gün də var. Dünya ədəbiyyatı kontekstində araşdırılması isə başqa məsələdir. Bəlkə də bu, bizim ən yaralı yerimizdir. Siz təsəvvür edin; bu gün dünya ədəbiyyatşünaslığında müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq ən populyar və çox işlənən filoloji sahə olmasına rəğmən, bizdə bu ixtisas yoxdur. Əvvəllər bu cür müqayisəli araşdırmalar baş verirdi. Lakin AAK-ın 2019-cu ildə qəbul etdiyi yeni qərara əsasən hər hansı araşdırma yalnız bir xalqın ədəbiyyatı üzərində gedə bilər. Məsələn, alman ədəbiyyatında modernizm və s. Hətta əvvəllər götürülmüş dissertasiya mövzuları belə dəyişdirildi. Belə çıxır ki, modernizmi, postmodernizmi Avropa ədəbiyyatında müqayisəli şəkildə araşdırmaq olmaz. Azərbaycan ədəbiyyatı ilə ingilis, rus, alman və s. ədəbiyyatı müqayisəli şəkildə araşdırmaq qadağandır. Bu da ədəbiyyatımızın milli coğrafiyadan kənara çıxmasına imkan vermir.

- Müasir elmi tədqiqatlar haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Bizdə elmin təşkili düzgün qurulmayıb; magistraturadan tutmuş doktorantura, mövzu götürmə, elmi rəhbər təyinetmə, tədqiqat aparma, müzakirə və müdafiə prosesləri yenidən qurulmalıdır. İndiki elmin təşkili və elmə münasibətlə biz heç yana gedə bilmərik. Məsələ kompleks şəkildə həll olunmalıdır. 

- Asiya-Azərbaycan ədəbi əlaqələri şöbəsinə rəhbərlik edirsiniz. Oxşar və fərqli cəhətləri necə xarakterizə edirsiniz? 

- Şöbə yeni yaranıb, az qüvvə ilə Asiya xalqlarının ədəbiyyatını araşdırırıq. Bu ədəbiyyatların oxşarlığına gəldikdə, demək çətindir. Çünki Asiya ədəbiyyatı da müxtəlif xalqların ədəbiyyatından ibarətdir. Bu mənada ayrı-ayrı xalqların ədəbiyyatında müəyyən oxşarlıqlar tapmaq mümkündür. Məsələn, Koreya nasiri Şin Qyonq Suqun “Anam sənə əmanət” romanındakı Ana obrazı kimi. Romandakı Ana obrazı sanki azərbaycanlı ana obrazıdır; onun kimi ailəcanlı, zəhmətkeş, övladlarını çox sevən.

- Ötən müsahibələrinizin birində universitetlərdə ədəbiyyat nəzəriyyəsi kafedralarının ləğv edilməsindən narazılıq etmisinz? Bu kafedraları nə üçün vacib hesab edirsinz?

- Ədəbiyyat nəzəriyyəsi ədəbiyyatşünaslıq elminin ana xəttidir, onun yazılmasının və araşdırılmasının, necə deyərlər, qanunlar toplusudur. Nəzəri cəhət olmadan hər hansı bir əsəri, faktı necə təhlil edə bilərsən. Təcrübəmdən də görürəm ki, doktorantlar içərisində nəzəriyyəni yaxşı bilənlərin araşdırmaları da yaxşı olur. Buna görə də universitetlərdə ədəbiyyat nəzəriyyəsi kafedraları yenidən bərpa olunmalıdır. 

- Ədəbiyyatın tədqiqi sahəsində hansı problemlər var?

- Hər şeydən əvvəl, doktorantların seçimi doğru olmalıdır. Bundan sonra onun mövzu seçimi gəlir. Təəssüf ki, bizdə şöbələrdə mövzu bankı yoxdur; yəni hansı problemlərin araşdırılması ilə bağlı uyğun yol xəritəsi yoxdur. Doktorantın maraq dairəsi, arzusu nəzərə alınmadan verilən mövzu iş zamanı bir neçə dəfə dəyişir. Bu da işin axsamasına səbəb olur. Onlara elmi rəhbərlər təyin olunmalı, birlikdə hər hansı bir mövzunu müəyyənləşdirməli, yalnız bundan sonra həmin mövzu tədqiqat işi kimi təsdiq edilməlidir. Elmi rəhbər də doktorantın həyatında önəmli faktorlardan biridir. Tədqiqat prosesində cəmi bir neçə dəfə elmi rəhbərlə görüş birgə işin ortaya çıxmasına imkan vermir. Elmi rəhbər də ona görə maraq göstərmir ki, zəhmətinin qarşılığını almır. Bu cür problemlər tədqiqat işinin fundamental, effektiv alınmasına imkan vermir. 

- Müasir ədəbiyyatda tərcümə olunan kitabların keyfiyyəti sizi qane edirmi?

- Tərcümə özü ayrıca bir sənətdir; bizə peşəkar tərcüməçilər lazımdır. Bu gün bizdə tərcümə ilə məşğul olanlar çoxdur. Bu yaxşıdır, özü də müxtəlif dillərdən, yəni orijinaldan tərcüməyə üstünlük verilir. Ancaq tərcüməçi özü də yaradıcı olmalı, nəsrdən çevirirsə nasir, poeziyanı çevirirsə şair olmalıdır. Hər halda, bu bir mərhələdir, keçib gedəcək. Gələcəkdə daha keyfiyyətli tərcümələrin olacağına inanıram.

- Bu il “Web of Science” aparıcı elmi nəşrlər bazasında azərbaycanlı alimlərin göstəriciləri artıb…

- Doğrudur, artıb. Ancaq bu, dissertasiya yazanların hesabına artıb, yəni bu məcburi artışdır. AAK-ın tələblərinə görə, tutaq ki, fəlsəfə doktorluğu və elmlər doktorluğu müdafiə edənlər, yaxud dosentlik, professorluq almaq istəyənlər xaricdə yüksək indeksli dərgilərdə bir neçə məqalə çap etdirməlidirlər. Bu yaxşıdır, ancaq bu cür məqalələrin, araşdırmaların daha çox artması üçün elmə münasibət dəyişməlidir, alimlərin bu jurnallara çıxış yolu tapılmalıdır, mükafatlarla alimlərimiz təşviq edilməlidir. Ölkənin özünün elmi nəşrlərini səviyyəsi artmalı, indeksi yüksəlməlidir.

- Ədəbiyyatşünaslıq sahəsində beynəlxalq elmi nəşrlərdə məqalələri gedən, konfranslarda məruzələr oxuyan alimlərimizin göstəriciləri sizi qane edirmi?

- Mən özüm 10-dən çox ölkədə indiyədək 50-ə qədər konfranslara qatılmışam, məruzələr oxumuşam. Konfrans və simpoziumlar çox yaxşıdır, alimlərimiz bu sahəyə fikir verməlidir. Bir tərəfdən də bunun üçün şərait yaratmalıdırlar. Məsələn, mən Türkiyənin Qars Qafqaz Universitetində çalışanda bir neçə konfransa getdim. Xarici ölkələrdə mütləq hər hansı bir universitet müəllimi ildə bir dəfə universitet hesabına hər hansı bir xarici simpoziumda mütləq iştirak edir. Yəni universitetlər bunu təşviq edir. Bizdə isə nəinki təşviq etmək, hətta öz hesabına, ya da konfrans keçirən xarici təşkilatçıların keçirdiyi konfranslarda iştirak üçün dəvət alan dosent və professorlara o konfransda iştirak etməyə icazə verilmir. Mən alim tanıyıram ki, bu cür konfranslara gizli gedir, iş yerinin rəhbəri bilmir. Biləndə isə neçə günlük maaşını kəsir. Bu cür yanaşma ilə biz necə inkişaf edə bilərik...

- Müsahibə üçün təşəkkür edir, bir daha 70 yaşınızı təbrik edirik.

- Mən də sizə təşəkkür edirəm!