Cavidin yosma gözəlinin taleyi, yaxud Koroğlu filminin pərdəarxası gizlinləri Azər TURAN

Bu barədə ilk dəfə "Cavidnamə" kitabımda yazmışdım. Hüseyn Cavidin son yaradıcılıq yaşantıları "Koroğlu" filminin ssenarisi ilə bağlı olub. Turan Cavidin məndə olan səs yazısında belə bir fraza var: ""Koroğlu" üzərində çalışarkən, babanın gözləri xeyli zəifləmişdi, buna görə də evə gətirdiyi qalın-qalın kitabları biz oxuyar, o isə dinləyib qeydlər edərdi". Demək ki, "Koroğlu" ssenarisi üzərində işə başlayıbmış... Mişkinaz xanım isə Cavidin həbs olunduğu 3 iyun gecəsi barədə "Cavid haqqında xatirimdə qalanlar" memuarında həm də bunları yazıb: "Nədənsə, bu gün evə çox gec gəldi... Qapıdan girən kimi: "Nə istəsən, alacam sənə, amma əvvəl mən istəyəni alacam," - dedi. Onun qulağa yapışan brillyant sırğadan xoşu gəlirdi. "Xeyir ola, bu sərvət əcəb?" "Kinostudiyadan gəlirəm. Bu gün "Koroğlu" ssenarisinin müqaviləsini bağladıq. Ayın 5-də beş min manat alacağam. Qalanını da film çəkilib qurtarandan sonra verəcəklər". Çörəyini yedi. Keçdi yataq otağına. "Bir saat yatım, sonra durub işləyəcəm", - dedi... Saat 8-də Cavid yuxudan durdu, üzünü yudu, çay içdi: "Həə... İndi işləmək lazımdı. Bir neçə göstərişim var, gərək onları edim ki, sabah aparıb verə bilim..."

1937-ci ildə kinostudiyanın ssenari şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışmış Sabit Rəhman 1970-ci ildə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti"ndə (4 iyul) dərc etdirdiyi "Hüseyn Cavid haqqında" adlı məqaləsində bildirirdi ki, "O zaman Aziyatski (indiki P.Montin) küçəsində mənim bir otağım var idi. Ailəmlə bərabər bu otaqda yaşayırdım. Cavid tez-tez bizə qonaq gəlirdi. Mənimlə söhbət edər, zarafatlaşardı. Əlbəttə, aramızda müəyyən müəllim-tələbə pərdəsi daima qalırdı. Cavid hərdənbir şəxsi planlarından və istəklərindən də danışardı. Mən bu söhbətlərdən başa düşdüm ki, Cavid kino üçün "Koroğlu" ssenarisini yazmaq istəyir. Odur ki, studiyanın rəhbərləri ilə söhbət aparmağa başladım. Cavidin əleyhdarları çox idi. Onları razı salmaq çətin idi. Ancaq mən məsələni həll edib Cavidlə müqavilə bağladım. Təəssüflər olsun ki, iş bununla qurtardı. Dalını davam etdirə bilmədik". Mişkinaz xanımın və Sabit Rəhmanın xatirələrindən belə anlaşılır ki, "Koroğlu" filmi ilə bağlı müqavilə iyunun 3-də - Cavidin həbs olunduğu gün bağlanıb.

Anarın "Cavid ömrü" filmində də Cavidin yazdığı "Koroğlu" ssenarisi, kinostudiyanın Cavidlə bağladığı müqavilə və hətta sırğa məsələsi kinofirmanın əməkdaşı ilə Mişkinaz xanımın söhbəti epizodunda aydın şəkildə qabardılıb.

Maraqlıdır, müqaviləyə qol çəkəndə Cavid əfəndi "əleyhdarlarının çox olduğu" kinostudiyaya "Koroğlu"suzmu getmişdi? Axı Turan Cavidin də söhbətindən anlaşılır ki, müqavilə imzalanana qədər o, ssenari üzərində çalışmağa başlayıbmış. Elə isə bu gün imzalanan müqavilənin, sabah alacağı qonorarın müqabilində Cavid yazdığı mətndən hansısa parçanı ssenari şöbəsinə təqdim etməmişdimi?

Üstündən 23 il keçəndən sonra, 1960-cı ildə Sabit Rəhmanın ssenarisi ilə "Koroğlu" filmi çəkildi. Həmin filmdə Dəli Həsənin oxuduğu dillər əzbəri bir türkü var. Musiqisi Cahangir Cahangirovundur. Bəs sözləri kimindir? Filmdə ifa olunan mahnı mətnlərinin müəllifi kimi titrdə Zeynal Cabbarzadənin və Tələt Əyyubovun adları qeyd olunub. Ümumiyyətlə, "Koroğlu" filmində üç mahnı səslənir: Tələt Əyyubovun sözlərinə "Koroğlunun mahnısı", Zeynal Cabbarzadənin sözlərinə "Rəqqasənin mahnısı". Bir də müəllifi bəlli olmayan "Dəli Həsənin mahnısı".

Maraqlıdır ki, Cahangir Cahangirovun 1961-ci ildə Azərbaycan Dövlət Musiqi Nəşriyyatında çap olunmuş "Mahnılar" kitabına da "Koroğlu" filmindən məhz həmin mahnılar - "Rəqqasənin mahnısı" və "Koroğlunun mahnısı" daxil edilib. "Dəli Həsənin mahnısı" heç Cahangir Cahangirovun kitabında da yoxdur. Necə olurdu, "Koroğlu" filminin çəkilişindən bir il sonra çap olunmuş mahnılar kitabına bəstəkar digər iki mahnını daxil edir, buna rəğmən, daha populyar olan "Dəli Həsənin mahnısı" kənarda qalır?.. "Dəli Həsənin mahnısı" Sabit Rəhmanın yazdığı ssenarinin 1960-cı ildə çap olunmuş variantında da yoxdur. Hətta İran Şahının hərəmxanasına aparılan gözəl gürcü qızları barədə Gürcü oğlunun Koroğlu ilə söhbəti, gürcü qızlarının əsirlikdən azad edilməsi və həmin mahnının oxunduğu epizodun özü də ssenaridə yoxdur. Məncə, "Dəli Həsənin mahnısı"nda fikir həyatımızın sirlərindən biri gizlənib. 1960-cı ildə çəkilən filmdəki mahnılardan birinin mətninin məhz bu üslubda yazılması hansı zərurətdən doğurdu? Bu məqamda, istər-istəməz filmin ilk ssenari müəllifi olmuş Hüseyn Cavid yada düşür. Məncə, "Dəli Həsənin mahnısı" adıyla oxunan məşhur mahnının sirrini elə bu nöqtədə aramalıyıq. Həm də ona görə ki, mahnının sözləri, yəni buradakı dil türkcənin həm Anadolu, həm İstanbul, həm də Azərbaycan ləhcəsindədir. Nə Anadoluda, nə İstanbulda, nə də Azərbaycanda Caviddən başqa belə bir dildə yazan başqa bir türk şairi yoxdur.

Mahnının sözləri ilk misrasından son misrasınacan Cavidin dilini xatırladır və adam inanmaq istəyir ki, "Bana-bana gəl, qaçma gözəl" mahnısının sözləri də bir başqasının deyil, elə Cavid əfəndinin qələmindən çıxıb... Burada həssas bir nüans da var: "Dəli Həsənin mahnısı" gürcü qızlarını əsirlikdən azad edən Dəli Həsən tərəfindən oxunur. Kontekstdən belə nəticə hasil olur ki, bu bir eşq nəğməsidir. Gürcüstanda gürcü qızı Xumara aşiq olan Şeyx Sənan kimi, Dəli Həsən də bu gözəl eşq nəğməsini əsirlikdən azad etdiyi gürcü qızlarından biri haqqında oxuyur...

Yüz qızdan birini sevərim,

Yolunda canımı verərim.

Bana-bana gəl, qaçma gözəl.

Nerdə olsan, atı çaparım yar,

Səni taparım yar.

Gəl gözəlim, yar, yosma.

Dağlarda məskən sala bilərim,

Qəlbini versən, ala bilərim.

Öl desən, vallah, ölə bilərim.

Qaçma məndən yavrum,

Qaçma məndən yosma.

Şimşəyim, dağlarda çakarım,

Dağları oduna yakarım.

Bana-bana gəl, qaçma gözəl,

Nerdə olsan, atı çaparım, yar,

Səni taparım, yar.

Gəl gözəlim, gəl yosma

. "Çakarım"la "yakarım", yalnız İstanbulda, "Çaparım"la "taparım" isə, yalnız Azərbaycanda həmqafiyə ola bilərdi. Və dediyim kimi, türk ədəbiyyatında bunu Caviddən başqa heç kəs edə bilməzdi. "Nerdə olsan, atı çaparım yar, / Səni taparım yar"... Azərbaycan türkcəsində "nerdə olsan" deyil, "harda olsan" yazılmalıydı. Anadoluda isə atı çapmırlar, koşdururlar və gözəli nerdə olsa tapmırlar, onu bulurlar.

Bu, Cavidin yaratdığı dilin şeiridir. Şeirin quruluşunun, mətndəki poetik harmoniyanın, sərrastlığın, cazibədar intonasiyanın Cavidə məxsus olduğunu sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Nəhayət, şeirdəki gözəl və yosma qadın. "Qaçma məndən yosma", yaxud "Gəl gözəlim, gəl yosma" Cavidin bu şeirdəki möhürüdür.

Bu mətnin Cavid əfəndiyə aid olduğunu kimsə söyləməyib. Kaş ki, bu mətnin Cavid əfəndiyə aid olmadığını da kimsə iddia etməsin...

Azər TURAN