Cərəyan gücü: Azərbaycan bölgənin enerji xəritəsini yeniləyir

Bu sənə Azərbaycan enerji sektoru üçün sadəcə növbəti il deyil: 2025-ci il tamamilə yeni mərhələnin başlanğıcına çevrilib.

Rəsmi Bakı səs-küysüz, pafossuz, protokol vitrinindən uzaq şəkildə uzunmüddətli strateji kursunun nə qədər ardıcıl və sistemli şəkildə həyata keçirildiyini sübut etdi.

Enerji təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsi, köhnəlmiş infrastrukturun yenilənməsi və ixrac potensialının genişləndirilməsi istiqamətində aparılan islahatlar öz real nəticəsini verdi.

Əldə olunan göstəricilər, makroiqtisadi indekslər və beynəlxalq enerji təşkilatlarının rəsmi hesabatları bir daha təsdiqləyir ki, Azərbaycan bu gün təkcə bölgənin enerji lideri deyil, həm də qlobal enerji bazarında etibarlı tərəfdaş kimi möhkəmlənir.

Azərbaycanın enerji arxitekturası bu il təkcə yenidənqurma yox, həm də strateji transformasiya mərhələsinə qədəm qoydu. Ölkə Sovet dönəmindən qalma sistemdən çıxaraq çevik, səmərəli və xarici bazarlarla inteqrasiya olunan müasir enerji modelinə keçid edir.

İlk öncə nəzərə çarpacaq olan budur ki, sovet mirasından imtina təkcə texniki məsələ deyil - bu, davamlılıqla bağlı strateji qərardır.

Uzun illər Azərbaycanın enerji istehsal gücünün təqribən 40 faizi istismar müddəti bitmiş, texnoloji baxımdan arxaik və faydalı iş əmsalı 35 faizdən də aşağı olan qurğulara əsaslanırdı. Bu isə həm məhsuldarlığın aşağı olması, həm də sistemin yüklənməyə qarşı zəif dayanıqlılığı demək idi.

Hələ 2018-ci ildə Mingəçevirdə baş verən qəza zamanı bütün ölkə işıqsız qalanda bu problemin fəsadları açıq şəkildə özünü göstərmişdi.

2020-ci ildən etibarən vəziyyət kökündən dəyişməyə başladı.

2020-2024-cü illər ərzində yeddi əsas enerji bloku - o cümlədən, Yeni Mingəçevir və Şirvan İES-ləri tamamilə yenidən quruldu. Bununla yanaşı, ümumi gücü 1700 MVt olan və kombinə olunmuş qaz-turbin texnologiyasına əsaslanan yeni stansiyalar istismara verildi. Bu texnologiya 55 faizdən yüksək faydalı iş əmsalı ilə çalışır. Nəticə isə göz qabağındadır: yüksək effektivli generasiya mənbələrinin payı artıq 63 faizə çatıb, sistem üzrə orta faydalı iş əmsalı isə 49 faizi ötüb - bu, 2019-cu illə müqayisədə demək olar ki, 1.5 dəfə artım deməkdir.

Yenilənmə və dəyişiklik təkcə texniki təmir yox, həm də bütöv bir fəlsəfənin dəyişimidir. Mərkəzləşdirilmiş və köhnəlmiş enerji idarəetməsi modelindən çevik, modulyar və xarici bazarlara açıq yeni modelə keçid edilir. Prioritet artıq dayanıqlılıq, effektivlik və xarici bazarlarla sinxronlaşma üzərində qurulub.

Azərbaycanda enerji ixracı məsələsi də artıq təkcə regional məna daşımır - bu, strateji geoiqtisadi alətə çevrilib. 2025-ci ilin ilk beş ayında ölkə 1.81 milyard kilovatt-saat elektrik enerjisi ixrac edib. Bu, ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 42 faiz çoxdur. Gəlirlər də eyni ritmlə artıb - 156 milyon dollar, yəni illik 38 faizlik artım qeydə alınıb.

İxracın əsas istiqamətləri belə bölünüb: Gürcüstana 44 faiz, Türkiyəyə 32 faiz, Rumıniya və Bolqarıstana isə birlikdə 24 faiz (Dobruca üzərindən keçən transbalkan xətti ilə). Fevral ayında "Azərenerji" ilə Türkiyənin TEİAŞ şirkəti arasında imzalanan və AQK-Tokat xəttinin ötürmə qabiliyyətini 600 MVt-a qədər artıran saziş isə bu prosesin yeni səhifəsini açdı. Bu razılaşma Azərbaycanın Cənubi Avropa və gələcəkdə Mərkəzi Avropa bazarlarına çıxış imkanlarını genişləndirir.

Elektrik enerjisi təkcə iqtisadi gəlir deyil, həm də siyasi alətə çevrilir - enerji vasitəsilə qarşılıqlı asılılıq dərinləşir, bölgənin enerji təhlükəsizliyi artır və Azərbaycanın regional statusu daha da möhkəmlənir.

Yenilənə bilən enerji sahəsində də Azərbaycan nəhəng bəyanatlar və "yaşıl pafos" dalğasında boğulmaq əvəzinə, mərhələli, real və texnoloji əsaslı yanaşma nümayiş etdirir. 2025-ci ilin ilk yarısında bu mənbələrin ölkənin enerji balansında payı 9,7 faiz olub. Bunun 5,8 faizi su, 2,3 faizi günəş və 1,6 faizi külək enerjisinin payına düşür.

Bu baxımdan, ən diqqətçəkən hadisələrdən biri Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin "Masdar" şirkəti ilə birgə Cəbrayılda tikilən və gücü 240 MVt olan günəş stansiyasının istismara verilməsi oldu. Bu stansiya milli enerji sisteminə tam inteqrasiya olunub, klassik generasiya ilə sinxron işləyir və pik saatlarda sabit yük profili nümayiş etdirir.

Azərbaycanın bərpa olunan enerji strategiyası "yaşıl sıçrayış" ideologiyasına yox, iqtisadi rasionalizmə, şəbəkə sabitliyinə və texniki idarəetməyə əsaslanır. Bu isə sistemin ifrat yüklənməsinin qarşısını alır, bir çox ölkələrin yaşadığı xaotik enerji disbalansından Azərbaycanı qoruyur.

Heç bir ölkə təkbaşına enerji keçidini həyata keçirə bilməz. Xarici tərəfdaşlarla əməkdaşlıq, texnologiya transferi və beynəlxalq maliyyələşmə olmadan bu proses ya yarımçıq qalacaq, ya da ümumiyyətlə baş tutmayacaq. Məhz bu səbəbdəndir ki, 2025-ci ildə Azərbaycan enerji layihələrinə birbaşa xarici investisiya cəlbi baxımından regionda ön sıralarda qərarlaşıb. Yanvar-may aylarına olan statistikaya görə, təkcə enerji sahəsinə 712 milyon dollar həcmində birbaşa xarici sərmayə yatırılıb.

Məzkur məbləğ konkret layihələr üzrə bölünüb: Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin "Masdar" şirkəti Cəbrayıl və Sabirabadda günəş stansiyalarını maliyyələşdirib; Səudiyyə Ərəbistanının "ACWA Power" şirkəti Xızıda külək klasterini inkişaf etdirir; Çinin "Dongfang Electric" şirkəti isə qazla işləyən İES-lər üçün generatorların modernləşdirilməsini həyata keçirir. İtaliyanın ENI və "Ansaldo Energia" şirkətləri isə kombinə olunmuş dövriyyəyə malik yüksək effektivli turbin texnologiyalarını ölkəyə gətirib.

Strateji tərəfdaşlar arasında Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB) da var. AYİB 2025-ci ilin fevralında Azərbaycana 240 milyon avro məbləğində kredit xətti ayırıb. Bu vəsait Gəncə və Sumqayıt şəhərlərində enerji axınlarının idarə olunması, rəqəmsal infrastrukturun qurulması, Smart Grid sistemləri və avtomatlaşdırılmış yük paylama texnologiyalarının tətbiqinə yönəldilib.

Bundan əlavə, Azərbaycan Avropa İttifaqı, Türkiyə və Mərkəzi Asiya ölkələrinin iştirakı ilə formalaşdırılan "TRACECA Energy Hub" təşəbbüsünə qoşulmaqla Xəzər bölgəsini Şərqi Avropa ilə birləşdirəcək enerji dəhlizinə inteqrasiya olunur. Bu isə o deməkdir ki, gələcəkdə təkcə neft və qaz yox, həm də bərpa olunan elektrik enerjisi Avropaya ixrac oluna bilər.

2025-ci il həm də Azərbaycanın enerji sektorunun tam fərqli mərhələyə keçdiyi, iqtisadi sabitliyin əsas dayaqlarından birinə çevrildiyi bir dövr oldu. Qlobal çağırışlar - iqlim öhdəlikləri, geoiqtisadi dəyişikliklər fonunda Azərbaycan hökuməti çox aydın seçim etdi: emosional şüarlara deyil, rasional və sistemli modernizasiyaya üstünlük verdi. Bu strategiya rəqəmsallaşma, dayanıqlılıq və ixrac yönümlü enerji sisteminin formalaşdırılması üzərində qurulub. 2025-ci ilin ilk rübü üzrə rəqəmlər göstərir ki, bu, sadəcə plan yox, reallıqdır.

Aprel ayında Şirvan enerji zonasına aid olan paylayıcı şəbəkələrdə ağıllı idarəetmə sisteminin pilot layihəsi istifadəyə verildi. SCADA və IoT texnologiyaları əsasında çalışan bu sistem 62 minə yaxın istehlakçını - həm sənaye müəssisələrini, həm də əhali abonentlərini əhatə edir. "Azərişıq"ın may ayı hesabatında qeyd olunur ki, cəmi iki ay ərzində texniki itkilər 7,3 faiz azalıb. Bu isə 8,1 milyon kilovatt-saat elektrik enerjisi qənaəti deməkdir - daxili tariflərlə təxminən 640 min manat.

Layihənin texnoloji bazası uzaqdan idarə olunan sensorlar, avtomatik açarlar, transformatorların məsafədən tənzimlənməsi, ağıllı yük və sızma ölçüm cihazları ilə təchiz olunub. Bu sistem Energetika Nazirliyi tərəfindən 2025-ci ilin fevralında təsdiqlənmiş Rəqəmsal Enerji Strategiyası ilə tam uyğunlaşdırılıb. Strateji plana əsasən, 2027-ci ilə qədər ölkənin paylayıcı şəbəkələrinin 60 faizi ağıllı idarəetmə sistemlərinə inteqrasiya olunacaq.

Aprel ayında daha bir mühüm təşəbbüsə start verildi - ölkə üzrə bütün enerji obyektlərini və əsas yarımstansiyaları real vaxt rejimində nəzarətdə saxlayacaq vahid dispetçer platformasının layihələndirilməsi başladı. Energetika nazirinin müavini Elnur Sultanov "Energy Policy Review" saytına verdiyi müsahibədə bildirib ki, bu platforma təkcə enerji tələbatının proqnozlaşdırılması deyil, həm də fövqəladə rejimlər, emissiya nəzarəti və dərhal müdaxilə sistemlərini bir araya gətirəcək. Onun sözlərinə görə, sistemin ilkin prototipi 2025/2026-cı illərin payız-qış dövründə sınaqdan keçiriləcək.

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, 2025-ci ilin ilk rübündə elektrik enerjisi sektorunun ÜDM-də payı 4,1 faiz olub - bu, son 15 ilin ən yüksək göstəricisidir. Elektrik enerjisi istehsalı 9,2 milyard kilovatt-saata çatıb - bu da 2024-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 11,2 faiz artım deməkdir. Maraqlıdır ki, daxili istehlak cəmi 4,5 faiz artıb, yəni ixrac üçün artıq enerji formalaşıb - xüsusilə Gürcüstana, Türkiyəyə və Rusiyanın cənub bölgələrinə tədarüklər artır.

Azərbaycanda dövlət borcu da enerji sahəsində aşağı səviyyədə saxlanılır - ÜDM-in cəmi 3,8 faizi. Maliyyə Nazirliyi və Beynəlxalq Valyuta Fondunun 2025-ci ilin may ayında təqdim etdiyi birgə hesabat bu rəqəmi təsdiqləyir. Bu sabitlik bir neçə faktora söykənir - əsasən maliyyələşmə mənbələrinin geniş diversifikasiyası.

Sərmayələrin 47 faizi özəl şirkətlərdən gəlir: bunlara Sinqapurdan "Sembcorp", Çexiyadan "CEZ Group" və Türkiyə-Almaniya konsorsiumu daxildir. Hökumət həmçinin manatla nominallaşdırılmış "yaşıl istiqrazlar" vasitəsilə 180 milyon dollar cəlb edib - bu vəsait Abşeronda külək parklarının tikintisinə yönəldilib. İllik faiz dərəcəsi 3,9 faiz təşkil edir.

Azərbaycanın enerji təchizatının dayanıqlılığı isə beynəlxalq göstəricilərlə təsdiqlənir. Beynəlxalq Enerji Agentliyinin məlumatına əsasən, SAIDI (abunəçi başına illik orta kəsilmə saatı) indeksi ölkədə 1,9 saat təşkil edir. Bu göstərici Polşa, Macarıstan və Slovakiya ilə eyni səviyyədədir. Müqayisə üçün: Gürcüstanda bu rəqəm 5,3 saat, Türkiyədə 3,7 saat, Ukraynada isə 11 saatdan çoxdur.

Beləliklə, Azərbaycanın enerji sektoru 2025-ci ildə həm iqtisadi, həm texnoloji, həm də geosiyasi baxımdan tamamilə yeni dövrə qədəm qoydu. Bu, artıq təkcə modernizasiya deyil - bu, dövlətin gələcək strategiyasının mərkəzində dayanan sabitlik, dayanıqlılıq və tərəfdaşlıq fəlsəfəsidir.

Energetika Nazirliyinin 2025-ci ilin martında təsdiqlədiyi enerji ixracının genişləndirilməsi strategiyasına əsasən, ilin sonuna qədər Azərbaycanın ümumi elektrik enerjisi ixracı 2,4 milyard kilovatt-saata çata bilər. Bu həcmin azı 18 faizi bərpa olunan mənbələr hesabına təmin ediləcək. Artıq ilin birinci rübündə ixrac 590 milyon kilovatt-saat təşkil edib ki, bu da 2024-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 31 faiz çoxdur. Həmin enerjinin 44 faizi TANAP paralel xətti ilə Türkiyəyə, 29 faizi Gürcüstana, qalan hissəsi isə İranla ikitərəfli enerji mübadiləsi çərçivəsində göndərilib.

Azərbaycan həm də transregional enerji platformalarının formalaşdırılmasında aktiv rol oynayır. 2025-ci ilin aprelində Mərkəzi Asiya Enerji Sistemlərinin Operatoru (CAISO) ilə texniki məlumatların ilkin mübadiləsi başlanıb. Bu proses, gələcəkdə Asiya və Avropanı birləşdirəcək "Grids of Asia-Europe" koridoruna qoşulmaq üçün hazırlıq mərhələsi kimi dəyərləndirilir. Avropa İttifaqının nümayəndələri Tbilisidə keçirilən enerji konfransında (may 2025) açıq şəkildə bildirdilər ki, Azərbaycan gələcək transavrasiya "ağıllı şəbəkələr" sistemində prioritet tərəfdaş hesab olunur.

Azərbaycan yeni nəsil energetikanı sadəcə texnoloji simvol kimi yox, makroiqtisadi dayanıqlılığın, geoiqtisadi əlaqəliliyin və texnoloji suverenliyin real aləti kimi qurur. Şirvanda həyata keçirilmiş pilot layihə, ÜDM-də artım, aşağı borc yükü və SAIDI indeksindəki uğurlar - bunların heç biri kağız üzərindəki bəzəkli sözlər deyil. Bunlar real rəqəmlərlə, konkret layihələrlə və institusional dəyişikliklərlə təsdiqlənmiş siyasətin nəticəsidir. Bu gün qlobal enerji təhlükəsizliyi siyasi təsir alətinə çevrildiyi halda, Azərbaycan quru şüarlar deyil, konkret faktlarla danışır.

2025-ci ilin yekununda Azərbaycan post-sovet tipli enerji ölkəsi çərçivəsini arxada qoydu. Milli enerji sektoru artıq sadəcə yenidənqurma mərhələsini yox, intellektual arxitektura modelini formalaşdırdı: yüksək effektiv generasiya, ixracın diversifikasiyası, bərpa olunan mənbələrin inteqrasiyası və beynəlxalq tərəfdaşlıq. "Enerji keçidi" deyilən pafoslu ritorikanın yerini real meqavatlar, konkret göstəricilər, kreditlər, turbinalar və müqavilələr aldı. Nəticədə Azərbaycan artıq texnologiyanı idxal edən yox, regional enerji geoiqtisadiyyatında şəbəkə düyünlərindən birinə çevrilən ölkədir.

Qlobal enerji bazarlarının yüksək dəyişkənlik şəraitində Azərbaycan bölgədə nadir rast gəlinən bir strategiya nümunəsi nümayiş etdirir. Sözçü "yaşıl reytinqlər"in arxasınca düşməkdənsə, texnoloji səmərəliliyi, ixrac qabiliyyətini və ekoloji davamlılığı vəhdətdə quran bir enerji modeli qurur. Bu prosesdə nə pafos var, nə gurultulu elanlar - sadəcə nəticələr var: rəqəmlərlə, müqavilələrlə, layihələrlə təsdiqlənən nəticələr.

Əgər bu trayektoriya qorunub saxlanarsa, 2030-cu ilə qədər Azərbaycan təkcə öz enerji tələbatını tam dayanıqlı və ekoloji cəhətdən təmiz enerji ilə ödəmək deyil, həm də Avropa üçün əsas elektrik enerjisi ixracatçılarından birinə çevrilmək imkanına sahib olacaq.

Və bu, sadəcə ambisiya yox, konkret meqavatlarla, real kontraktlarla və ciddi gəlirlərlə ölçüləcək bir reallıq olacaq.

Elçin Alıoğlu
TREND