Çinin iqtisadi qüdrəti: Qlobal nizamda yeni mərkəz

Son onilliklərdə Çin Xalq Respublikası dünya iqtisadiyyatında heyrətamiz bir yüksəliş sərgiləyib.

XX əsrin sonlarından başlayaraq tətbiq etdiyi islahat və açıq qapı siyasəti nəticəsində Çin yalnız regional güc olmaqla kifayətlənməyib, həm də qlobal iqtisadi nizamın strukturunu dəyişdirən aparıcı aktora çevrilib. Artıq Çin sadəcə “istehsal bazası” deyil , o, texnologiya, ticarət, maliyyə və investisiya sahələrində qlobal rəqabətin əsas oyunçusudur.

İqtisadi göstəricilər: rəqəmlərin dili

ÜDM baxımından Çin 2024-cü ilin məlumatlarına görə, ABŞ-dən sonra ikinci yerdədir və bəzi hesablamalara əsasən satınalma gücü pariteti (PPP) ilə artıq ABŞ-ı ötüb.

İxrac həcmi baxımından dünya lideridir – elektronika, tekstil, maşınqayırma və hazır məhsul ixracında Çin bazarı dominant mövqedədir.

Dövlət ehtiyatları baxımından 3,2 trilyon dollara yaxın valyuta ehtiyatı ilə dünyada birinci yerdədir.

Texnoloji sahədə isə Çin süni intellekt, 5G, elektromobil istehsalı və bərpa olunan enerji texnologiyalarında ABŞ və Avropa ilə yarışır.

İstehsaldan texnoloji hegemonluğa: Yeni mərhələ

Keçmişdə “dünyanın fabrikası” kimi tanınan Çin artıq yalnız ucuz əmək bazası olaraq fəaliyyət göstərmir. “Made in China 2025” proqramı ilə Çin hədəfini texnoloji müstəqillik və innovasiya liderliyinə yönəldib. Huawei, BYD, Tencent, Alibaba kimi texnoloji nəhənglər bu strategiyanın simvoluna çevrilib.

Daha öncə Qərbdən texnologiya idxal edən Çin, bu gün öz çip sənayesini qurmağa, kvant texnologiyalar və süni intellekt sahəsində patentlərdə liderliyə can atır. ABŞ-ın tətbiq etdiyi texnoloji sanksiyalar da Çini daxili innovasiyaya daha da həvəsləndirib.

“Bir kəmər və bir yol” təşəbbüsü: İqtisadi diplomatiya

Çinin iqtisadi gücü yalnız istehsal və texnologiya ilə deyil, geoiqtisadi strategiya ilə də ölçülür. “Bir Kəmər, Bir Yol” təşəbbüsü (BRI) vasitəsilə Çin infrastruktur, nəqliyyat və enerji layihələrinə milyardlarla dollar yatıraraq Asiya, Afrika və Avropa arasında öz iqtisadi təsir zonalarını genişləndirir.

Bu təşəbbüs Pekinin yalnız iqtisadi deyil, geopolitik nüfuz dairəsini genişləndirmək strategiyasının bir parçasıdır. Bəzi Qərb ekspertləri bu prosesə “borc diplomatiyası” kimi yanaşsa da, bir çox inkişaf etməkdə olan ölkə üçün Çin layihələri real alternativ və inkişaf imkanı yaradır.

Çinin iqtisadi modeli

Çinin iqtisadi modeli Qərb liberal bazar iqtisadiyyatından fərqli olaraq dövlətin yönləndirici roluna əsaslanır. Yəni sərbəst bazar prinsipləri tətbiq olunsa da, strateji sektorlar dövlətin sərt nəzarətindədir. Bu model xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün alternativ yol kimi təqdim olunur – yəni “iqtisadi inkişaf mümkündür, mütləq demokratiya olmadan da”.

Bu isə Qərb ilə Çin arasında ideoloji sistem fərqini dərinləşdirir. Çin kapitalizmi sosialist çərçivədə tətbiq edir və bunu öz müvəffəqiyyətinin sirri kimi təqdim edir.

Çin qarşısındakı çağırışlar

Bütün gücünə baxmayaraq, Çin iqtisadiyyatı da ciddi çağırışlarla üzləşir:

Demoqrafik tənəzzül (yaşlanan əhali, aşağı doğum nisbəti)

Böyük şəhərlərdə daşınmaz əmlak böhranı və Evergrande kimi nəhəng şirkətlərin çöküşü

Ticarət müharibələri, xüsusilə ABŞ ilə

Texnoloji müstəqillikdə gecikmələr

Beynəlxalq narahatlıq – Çin kapitalının yayılması bəzi ölkələrdə strateji təhlükə kimi görülür.

Beləliklə, Çinin iqtisadi gücü artıq yalnız iqtisadiyyatla məhdudlaşmır – bu, qlobal siyasi təsir rıçağına çevrilib. ABŞ-Çin rəqabəti, təkcə texnologiya və bazarlar uğrunda mübarizə deyil, həm də gələcək dünya nizamının necə formalaşacağına dair strateji qarşıdurmadır.

Əgər Çin daxili iqtisadi sabitliyini və texnoloji özünü təmin etmə səviyyəsini qoruyub saxlayarsa, XXI əsr üçün “Çin əsri” ifadəsi real siyasi terminə çevrilə bilər.

Ruslan Zəngəzur