Düşüncə mədəniyyətinin başlanğıcı: Birinci Türkoloji Qurultayın missiyası

Bakı, 5 noyabr, Elçin Hüseynov, AZƏRTAC

Bakıda keçirilmiş Birinci Türkoloji Qurultayın 100 illiyi ilə əlaqədar silsilə materiallar davam etdirilir. Tanınmış dilçi-alim, filologiya elmləri doktoru, professor İsmayıl Kazımov AZƏRTAC-a müsahibəsində Birinci Türkoloji Qurultayda irəli sürülmüş ideyaların aktuallığından danışıb. Müsahibəni təqdim edirik.

- Birinci Türkoloji Qurultayın Türk dünyası üçün əhəmiyyətini necə xarakterizə edərdiniz?

- Dilçi kimi deyə bilərəm ki, Birinci Türkoloji Qurultay türk xalqlarının intellektual tarixində dönüş nöqtəsidir. Bu Qurultay təkcə elmi toplantı, dil müzakirəsi deyil, həm də Türk dünyasının düşüncə mədəniyyətinin formalaşmasında yeni mərhələnin başlanğıcı oldu. Türklər üçün ortaq ədəbi dil yaratmaq ideyası, əlifba islahatı, terminoloji sistemin unifikasiyası kimi məsələlərin gündəmə gətirilməsi təkcə dilçilik aktı deyil, eyni zamanda, mədəni-ideoloji intibahın təzahürü idi. Türk xalqları ilk dəfə bu məsələləri elmi platformada müzakirə etdilər. Bu, milli şüurun sistemləşməsi prosesinin başlanğıcı idi.

- Qurultayda irəli sürülən ideyaların mahiyyətini necə əsaslandırırsınız?

- Əsas mahiyyət, məncə, dil vasitəsilə mədəni özünüdərk idi. Düşüncə mədəniyyəti insanın və toplumun intellektual inkişafını şərtləndirən amillərin - dilin, yazının, təfəkkürün və mənəvi dəyərlərin harmonik əlaqəsində formalaşır. Bu mənada Birinci Türkoloji Qurultay məhz düşüncə mədəniyyətinin canlı göstəricisidir. Qurultayda əlifba yaratmaq, ümumi ədəbi dili formalaşdırmaq, dillərin qarşılıqlı təsirini öyrənmək kimi məsələlər türk xalqlarının gələcəyi naminə mədəni birləşmənin və intellektual sintezin nümunəsinə çevrilib.

- Qurultay iştirakçılarının çıxışları sizə nə deyir?

- Qurultayda çıxış edən alimlərin həm Azərbaycan, həm də digər türk xalqlarının nümayəndələrinin məruzələri bir millətin müxtəlif qollarını vahid ideya ətrafında toplamağa yönəlmişdi. Sonrakı dövrlərdə bu məruzələrin tədqiqi göstərir ki, həmin çıxışlar təkcə elmi fikir məhsulu deyil, həm də mədəniyyət fenomeni kimi qəbul edilməlidir.

Həmin nitqlərdə elmi və milli məsuliyyət var. Mən onları oxuyanda hiss edirəm ki, alimlər yalnız fakt təqdim etmir, həm də bir mənəvi borclarını yerinə yetirirlər. Hər fikir həm nəzəri əsaslanır, həm də mədəni missiya daşıyır. Bu, sırf akademik debat deyildi, dilin, təfəkkürün və kimliyin müdafiəsi proqramı idi.

- Qurultay qərarlarının bu gün üçün aktuallığı nədir?

- Həmin qərarları mədəniyyət mirası kimi dəyərləndirirəm və tarixi sənəd kimi yox, mədəni kod kimi oxuyuram. Terminologiyanın unifikasiyası, ortaq yazı prinsipləri, dil əlaqələrinin tədqiqi bu gün də Türk dünyasının qarşısında dayanan prioritetlərdir. Qlobal dünyada kimliyini itirmədən inteqrasiya etmək üçün həmin qərarlar aktuallığını saxlayır. Qurultay bir növ metodoloji xəritədir.

Düşüncə mədəniyyəti bu baxımdan yalnız fərdi intellektin göstəricisi deyil, millətin özünü dərketmə səviyyəsidir. Türkoloji Qurultay kimi möhtəşəm hadisələr bu dərk prosesini dildə, yazıda, fikir mübadiləsində və ümumtürk birliyində təcəssüm etdirir.

- Qurultayda sovet ideoloji kontekstinin rolu barədə nə deyə bilərsiniz?

- Əlbəttə, həmin dövrün siyasi fonunu nəzərə almamaq mümkün deyil. Moskvanın məqsədi türk xalqlarını nəzarətdə saxlamaq, onların bir-biri ilə ünsiyyətini zəiflətmək, ortaq tarix və mədəni yaddaşını sındırmaq, əlifba və yazı sistemləri vasitəsilə milli identikliyini dəyişmək idi. Əlifba məsələsinə icazə verilməsi strateji alət idi. Yazı sistemi dəyişdikcə kollektiv yaddaşın təbəqələri də dəyişir. Lakin paradoks ondadır ki, sovet ideoloji çərçivəsi daxilində başlayan bu müzakirə milli oyanış enerjisi yaratdı. Tarix bəzən planları öz xeyrinə çevirir.

- Əlifba məsələsinə münasibətiniz?

- Əlifba mənim üçün yalnız qrafik sistem deyil, həm də konseptual təfəkkür infrastrukturudur. Əlifba yaratmaq ümumi ədəbi dil formalaşdırmaq və yazılı ədəbi ənənəni qorumaqdır. Hər bir xalqın yazı sistemində onun dünyagörüşü, tarixə münasibəti və mənəvi dəyərləri əks olunur. Hər xətt, hər işarə bir mədəni kod daşıyır. Yazı yalnız texniki vasitə olsa idi, bu qədər siyasi və ideoloji mübarizə onun ətrafında qurulmazdı. Ona görə də əlifba dəyişikliyi yalnız texniki məsələ deyil, həm də düşüncə məkanının yenidən qurulması deməkdir.

- Türk xalqları üçün ana dilinin əhəmiyyəti barədə nə deyərdiniz?

- Ana dili dəyərlərin daşıyıcı matrisi və kollektiv təfəkkür sistemidir. Cəmiyyətin intellektual səviyyəsini onun dilinə olan münasibət müəyyənləşdirir. Qurultayda dilin normalaşdırılması, imlanın sabitləşdirilməsi, terminologiyanın sistemləşdirilməsi məhz bu düşüncənin nəticəsi idi. Türk xalqları üçün dil milli davamlılıq təminatıdır.

- Qurultayın tarixi rolunu necə ifadə edərdiniz?

- Birinci Türkoloji Qurultay türk dilinin elmi əsasda özünütəşkil anıdır. Bu hadisə milli kimliyin dil üzərində konseptual möhkəmlənməsi prosesinin başlanğıcıdır və bu gün də düşüncə mədəniyyətimizin strateji sütunudur.

Qurultayda səslənmiş fikirlər və qəbul edilmiş qərarlar bu gün üçün aktual olan düşüncə mədəniyyəti konsepsiyasının başlanğıcını təşkil edir. Bu konsepsiya dilin, mədəniyyətin, tarixin və milli şüurun bir-biri ilə üzvi bağlılığını təsdiqləyir. Məhz bu baxımdan Birinci Türkoloji Qurultay həm elmi, həm də fəlsəfi-mədəni hadisə kimi türk xalqlarının ortaq yaddaşında yaşayır və gələcək nəsillər üçün fikrin, dilin və kimliyin birliyi ideyasını simvollaşdırır.