Ekspert: Azərbaycan etik və insan mərkəzli rəqəmsal transformasiya üçün bütün ilkin şərtlərə malikdir MÜSAHİBƏ

Bakı, 23 dekabr, Tamilla Məmmədova, AZƏRTAC

Azərbaycanda elektron hökumətin tətbiqindən, “ağıllı şəhər”lərin inkişafından tutmuş təhsil, dövlət idarəçiliyində süni intellektdən istifadəyədək rəqəmsal transformasiyanın fəal şəkildə həyata keçirilməsi fonunda təkcə nəyi tətbiq etməyi deyil, həm də bunun nə üçün və necə həyata keçirilməsinin aktuallığı getdikcə artır. Texnoloji tərəqqi iqtisadiyyat və cəmiyyət üçün yeni imkanlar açsa da, eyni zamanda dövlətlər qarşısında mürəkkəb etik və fəlsəfi çağırışlar qoyur. Bu kontekstdə texnoloji düşüncəni humanitar baxışla birləşdirə bilən ekspertlərin mövqeyi xüsusilə dəyərlidir.

AZƏRTAC-a müsahibəsində innovasiyalar və rəqəmsal transformasiya sahəsində ekspert Alexandro de Leon Moreno fəlsəfi təhsilin, texnologiyaların cəmiyyətə təsirini daha dərindən anlamağa necə kömək etdiyini, Azərbaycanın rəqəmsal siyasətinin hansı prinsiplər üzərində qurulmalı olduğunu və rəqəmsal dövrdə gənc nəslin hansı bacarıqlarının həlledici olacağını şərh edir.

– Fəlsəfi təhsil rəqəmsal transformasiyanın çağırışlarını və imkanlarını anlamağınıza necə kömək edir?

– Fəlsəfi təhsil mənə texnologiyaları təkcə səmərəlilik alətləri kimi deyil, həm də insan münasibətlərini, yaradıcılığı və əməyin özünün necə dərk edildiyini dəyişən amillər kimi görməyə imkan verir. Süni intellektin rolunun artması ilə bağlı narahatlıqlar tam əsaslıdır; maşınlardan həddindən artıq asılı düşüncə səy və yaradıcılıq bacarıqlarını zəiflədə bilər. Eyni zamanda, fəlsəfə tarixi perspektiv təqdim edir. Çap dəzgahından internetə qədər hər bir texnoloji inqilab əvvəlcə qorxu doğurub, sonradan isə yeni inkişaf formalarının mənbəyinə çevrilib. Rəqəmsal transformasiya mütləq təhlükə olmaq məcburiyyətində deyil, belə ki, məsuliyyətlə istifadə olunduqda, o insanlar, bazarlar və ideyalar arasında körpüyə çevrilə bilər. Əsas nəticə sadədir: texnologiya özü-özlüyündə neytraldır. Hər şeyi insanın niyyəti müəyyən edir. Əsl çağırış rəqəmsal dəyişikliklərlə mübarizə aparmaq deyil, onları elə idarə etməkdir ki, insana xidmət etsin, onu əvəz etməsin.

– Azərbaycanın rəqəmsal siyasətinin əsasını hansı fəlsəfi prinsiplər təşkil etməlidir?

– Mən sürətli texnoloji dəyişikliklər dövründə xüsusilə aktual olan stoisizmin praktik prinsiplərinə söykənərdim. Birinci prinsip qaçılmaz olanın üzərində deyil, reaksiyalar üzərində nəzarətdir. Texnoloji tərəqqini dayandırmaq mümkün deyil, lakin onu cəmiyyətin maraqları naminə istiqamətləndirmək olar. Siyasət innovasiyaları ləngitməməli, onlara etik istiqamət verməlidir. İkinci prinsip təmkinlik və balansdır. Məlumatlardan, avtomatlaşdırmadan və süni intellektdən istifadə insan düşüncəsini gücləndirməli, onu sıxışdırmamalıdır. Səmərəlilik məxfilik, etimad və ləyaqət hesabına əldə edilə bilməz. Üçüncü prinsip praktik müdriklikdir. Rəqəmsal həllər şəffaf, inklüziv və dayanıqlı olmalıdır. Texnologiyalar vətəndaşların imkanlarını genişləndirməli, sosial bərabərsizliyi dərinləşdirməməlidir. Etik rəqəmsal siyasət fəlsəfi təməl olmadan mümkün deyil. Bu təməl olmadıqda innovasiyalar mənasını və istiqamətini itirir.

– Rəqəmsal transformasiyanın hansı etik məsələləri Azərbaycan üçün daha aktualdır?

– İnkişaf edən iqtisadiyyatlar üçün əsas etik məsələlər hakimiyyət, hesabatlılıq və faydaların ədalətli bölüşdürülməsi ilə bağlıdır. Rəqəmsal texnologiyalar dövlətin və iri platformaların təsirini artırır, buna görə də şəffaflıq, məlumatların qorunması, rəqəmsal suverenlik və imkanlara bərabər çıxış xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Əgər rəqəmsal transformasiya bu prinsiplər olmadan qurularsa, mövcud sosial və iqtisadi uçurumların daha da dərinləşməsi riski yaranır.

– Azərbaycanın gənc peşəkarları və liderləri üçün hansı bacarıqlar kritik əhəmiyyət daşıyacaq?

– Rəqəmsal dövrdə təkcə texniki deyil, həm də insani bacarıqlar həlledici olur. Mənim təcrübəmə görə, uğuru müəyyən edən amillər dürüstlük və məsuliyyət, təşəbbüskarlıq və ambisiya, davamlı öyrənməyə və uyğunlaşmağa hazırlıqdır. Texnologiyalar istənilən tədris proqramından daha sürətlə dəyişir, buna görə də maraqlı olan və dəyişiklikləri təhlükə deyil, imkan kimi qəbul edən insanlar qalib gəlir. Kommunikasiya və emosional intellekt də az əhəmiyyət daşımır. Belə ki, beynəlxalq mühitdə işləmək, müxtəlif dillərdə danışmaq, ictimai çıxış etmək və etimad qurmaq bacarığı mühümdür. Texnologiyalar insanları qlobal miqyasda birləşdirir, lakin bu birləşməni real əməkdaşlığa çevirən məhz empatiyadır.