Elm savadlılığı aşağıdır: Alimlər elmin böyük ideyalarını cəmiyyətə izah edə bilmirlər

Bu ölkədə akademik karyera nə maddi, nə də sosial baxımdan cazibədardır

Son dövrlərdə “elmin populyarlaşdırılması” çağırışları artıb. Tez-tez keçirilən tədbirlər, sosial mediada elmi məzmun paylaşan səhifələr və ayrı-ayrı təşəbbüslər elmi ictimaiyyətlə geniş kütlə arasında əlaqə qurmağa cəhd edir. Lakin mütəxəssislər hesab edir ki, bu səylər çox vaxt istiqamətini səhv müəyyənləşdirir və nəticədə ictimai təsiri minimal olur.

Təhsil eksperti Yalçın İslamzadə “Sherg.az”a açıqlamasında bildirib ki, bu məsələ ilə bağlı ictimai diskursda iki əsas yanlış yanaşma müşahidə olunur: 

“Əvvəla, elmin populyarlaşdırılması gəncləri alim olmağa təşviq etməklə eyniləşdirilir. Bu yanlış yanaşma, elmin təbliğini peşə yönümlü təşviqatla məhdudlaşdırır. Halbuki real vəziyyət göstərir ki, gənclər artıq çox gözəl anlayırlar – bu ölkədə akademik karyera nə maddi, nə də sosial baxımdan cazibədardır. Belə bir şəraitdə elmi yalnız elm adamı olmağa çalışan bir azlığın işi kimi təqdim etmək, onun ictimai rolunu məhdudlaşdırmaq deməkdir. Elmin populyarlaşdırılması, əslində, hər bir vətəndaş üçün zəruri olan elmi düşüncə tərzinin, yəni tənqidi təfəkkürün, məntiqin və sübutlara əsaslanan qərarvermənin təbliğidir. Bu bacarıqlar yalnız laboratoriyada deyil, gündəlik həyatın bütün sahələrində əhəmiyyətlidir”.

Ekspertin fikrincə, elmə maraq oyatmaq sadəcə onun tarixindən və maraqlı hadisələrdən danışmaqla səhv salınır. Qara dəliklər, Nyutonun başına düşən alma, Eynşteynin dili... Bu və digər məşhur hekayələr yalnız diqqəti cəlb etmək üçün vasitədir. Əgər elm yalnız əyləncəli faktlar və simvolik hadisələr vasitəsilə təqdim olunursa, onun əsas mahiyyəti – elmi prinsiplərin və metodların həyatda necə tətbiq olunması kölgədə qalır. Belə yanaşmalar nəticəsində elm bir əyləncə obyektinə çevrilir, real həyatla əlaqəsi qurulmur və elmin cəmiyyət üçün nə qədər fundamental əhəmiyyət daşıdığı unudulur”. 

Azərbaycanda alimlərin cəmiyyətə təsirinin yox səviyyəsində olduğunu vurğulayan Y.İslamzadə qeyd edib ki, bunun səbəbi struktur və mədəniyyət xarakterlidir:

 “Akademik fəaliyyət çox vaxt yalnız bir sahədə məqalə yazmaq və məruzə təqdim etməklə məhdudlaşır. Alimlər elmin böyük ideyalarını cəmiyyətə izah edə bilmirlər. Bu səbəbdən də ictimai debatlarda səsləndirilən fikirlər tez-tez psevdoelmi xarakter daşıyır. Cəmiyyətin digər təbəqələri kimi, alimlər də ictimai məsələlərə münasibət bildirməyi lüzumsuz sayır. Yalnız rəsmi dəvətlər və tədbirlər zamanı çıxış etməyi yetərli hesab edən bir elmi mühitdə ictimai roldan danışmaq mümkün deyil. Elm və elmi düşüncə cəmiyyətdə zəif təmsil olunduğu üçün yaranan boşluqları müxtəlif şarlatan və saxta ekspertlər doldurur. Astrologiyadan “bioenergetikaya”, “enerji mərkəzlərindən” “ruhani müalicəyə” qədər cəfəng iddialar gündəlik informasiya axınının tərkib hissəsinə çevrilib. Azərbaycan cəmiyyəti bu mənada hazırlıqsızdır. Elm savadlılığı aşağıdır, tənqidi təfəkkür yoxdur, informasiya seleksiyası bacarığı zəifdir. Bu isə elmi metodun vacibliyini dərk etməyən, manipulyasiyalara açıq bir ictimai struktur yaradır”.

Vəziyyətdən çıxış yollarının bəlli olduğunu bildirən ekspert bunun üçün iradə və mexanizmin olmadığını bildirib:

 “Dövlət səviyyəsində elm savadlılığını təşviq edən proqramlar hazırlanmalı və tətbiq olunmalıdır. Məktəblərdə və cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri üçün elmi təfəkkür bacarıqlarını inkişaf etdirən resurslar və təlimlər təşkil edilməlidir. Milli Elmlər Akademiyası və digər elmi qurumlar elmin ictimai funksiyasını öz prioritetlərinə daxil etməlidir. 1000 səhifəlik klassik antologiyalar və folklor festivalları ilə informasiya dövrünün reallıqlarına cavab vermək mümkün deyil. Media və kino sektoru dəyişməlidir. Azərbaycan dilində dublyaj edilmiş sənədli filmlər, elmi-populyar cizgi filmləri, ciddi elmi jurnallar və ucuz qiymətli elmi kitablar geniş şəkildə cəmiyyətə çatdırılmalıdır.

Elmi düşüncənin cəmiyyətin əsas sütunlarından birinə çevrilməsi təkcə təhsil məsələsi deyil, bu həm də strateji məsələdir. Cəmiyyətin müqavimət qabiliyyəti, innovasiya potensialı və demokratik inkişafı elmi təfəkkürə əsaslanmadan mümkün deyil. Təəssüf ki, bu sadə həqiqət hələ də lazımi şəkildə nə başa düşülür, nə də tətbiq olunur”.