Günün vacib mövzusu: sosial şəbəkələrdə informasiya təhlükəsizliyi

Sosial şəbəkələr XXI əsrdə qlobal informasiya mühitinin əsas komponentinə çevrilib. Bu platformalar insanların kommunikasiya vərdişlərini, informasiya istehsalını və sosial qarşılıqlı əlaqə formalarını dəyişdirməklə yanaşı, həm də yeni risk sahələri yaradıb. İnformasiya təhlükəsizliyi sosial şəbəkə ekosistemində yalnız texnoloji mexanizmlərlə məhdudlaşmayan, sosial, psixoloji və hüquqi amillərin bir-birinə sıx bağlı olduğu kompleks sahədir. Sosial şəbəkələrdə təhlükəsizliyin təmin olunmaması fərdlərin şəxsi həyatına, psixoloji rifahına, maliyyəsinə, eləcə də cəmiyyətin ümumi informasiya mühitinə zərər vura bilər.
Müasir dövrdə sosial şəbəkə istifadəçilərinin sayı milyardlarla hesablanır və hər gün bu platformalar vasitəsilə hədsiz həcmdə məlumat ötürülür. Bu məlumatların əhəmiyyətli hissəsi şəxsi xarakterli olduğu üçün onların qorunması həm fərdi, həm ictimai təhlükəsizlik baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Sosial şəbəkələrdə təhlükəsizlik boşluqları müxtəlif növ hücumlar, manipulyativ yanaşmalar, məlumat sızmaları və sosial təsir mexanizmləri ilə özünü göstərir. Bununla belə, istifadəçilərin böyük hissəsi təhlükələrin mahiyyətini və potensial fəsadları yetərincə qiymətləndirmir.
Sosial şəbəkələrdə ən çox rast gəlinən təhlükələrdən biri parol oğurluğu və hesabların ələ keçirilməsidir. Təhlükəsizliyi zəif şifrələr, bir şifrənin bir neçə platformada istifadə edilməsi və iki mərhələli autentifikasiya funksiyasının deaktiv olması bu riskləri artırır. Hesabların oğurlanması yalnız şəxsi məlumatların sızması ilə nəticələnmir, həm də həmin hesabdan digər istifadəçilərə qarşı fişinq linklərinin göndərilməsi, saxta kampaniyaların təşkili və ya şəxsin reputasiyasına zərər vurulması kimi fəsadlara yol aça bilər.
Fişinq hücumları sosial mühəndisliyin ən geniş yayılmış formalarından biridir. Bu hücumlarda kibercinayətkarlar real interfeysə bənzər saxta səhifələr yaratmaqla istifadəçiləri aldadır və onların giriş məlumatlarını ələ keçirirlər. Sosial mühəndislik isə texniki bacarıqlardan daha çox psixoloji manipulyasiya üzərində qurulduğundan daha təhlükəlidir. İnsanların emosional vəziyyəti, güvən duyğusu, yardım istəyi kimi psixoloji xüsusiyyətlər istismar olunur və bu, əksər hallarda istifadəçinin öz iradəsi ilə məxfi məlumatları təqdim etməsinə səbəb olur.
Məxfilik pozuntuları sosial şəbəkələrdə informasiya təhlükəsizliyinin ən çətin tənzimlənən tərəflərindən biridir. Bir çox istifadəçi öz paylaşımlarının kimin üçün görünən olduğunu bilmir və nəticədə şəxsi məlumatlarını geniş auditoriyaya açmış olur. Məsələn, yaşadığı ünvan, işlədiyi yer, uşaqlarının şəkilləri, gündəlik hərəkət marşrutları kimi məlumatlar potensial risk mənbəyidir. Bu cür məlumatlar kibercinayətkarlar üçün dəyərli ola bilər və sosial mühəndislik, şantaj, fiziki təhlükə və ya başqa qeyri-qanuni fəaliyyətlər üçün istifadə edilə bilər.
Kiberbullinq — yəni onlayn zorakılıq — xüsusilə yeniyetmələr arasında ciddi sosial problemə çevrilib. Sosial şəbəkələrdə təhqir, alçaldıcı paylaşımlar, şantajedici mesajlar psixoloji fəsadların formalaşmasına səbəb olur. Kiberbullinqin yaratdığı emosional gərginlik uzunmüddətli psixoloji travmalara, özünəinamın azalmasına və sosial təcridə gətirib çıxara bilər. Bu problem yalnız fərdi deyil, ümumi sosial mühitin təhlükəsizliyi baxımından da narahatedicidir.
Digər bir təhlükə sosial şəbəkələr vasitəsilə yayılan zərərli proqramlardır. İstifadəçilərə təqdim olunan şübhəli linklər, guya maraqlı nəticələr vəd edən testlər və ya rəsmi olmayan tətbiqlər istifadəçinin cihazına casus proqramların quraşdırılmasına səbəb ola bilər. Bu cür proqramlar cihazdakı məlumatları oxuya, kameranı aktivləşdirə, mesajları izləyə və digər şəxsi informasiyaları oğurlaya bilər.
Sosial şəbəkələrdə təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün istifadəçilər müəyyən davranış strategiyalarına əməl etməlidir. Güclü parollardan istifadə edilməsi, parol menecerlərindən yararlanmaq, iki mərhələli autentifikasiyanı aktivləşdirmək bu istiqamətdə ilkin və vacib addımlardır. Məxfilik ayarlarının düzgün qurulması, paylaşımların yalnız müəyyən auditoriya üçün görünməsi, şəxsi məlumatların məhdud şəkildə təqdim olunması riskləri azaldır. Bundan əlavə, tanımadığımız şəxslərin göndərdiyi linklərə daxil olmamaq, şübhəli profillərlə ünsiyyətdən çəkinmək və rəsmi mağazalardan kənar tətbiq yükləməmək təhlükəsizliyi artıran əsas prinsiplərdəndir.
Uşaqların sosial şəbəkələrdə davranışı ayrıca diqqət tələb edir. Yeniyetmələr sosial təsirlərə daha açıq olduqları üçün onlar manipulyasiyalara, kiberbullinqə və zərərli kontentə qarşı daha həssasdırlar. Valideynlər həm texniki nəzarət mexanizmlərindən, həm də maarifləndirmədən istifadə etməlidirlər. Uşaqlar sosial şəbəkələrin yalnız əyləncə vasitəsi olmadığını, həm də potensial təhlükələr daşıdığını anlamalıdırlar.
Sosial şəbəkə şirkətləri də öz platformalarında təhlükəsizliyi gücləndirmək üçün müxtəlif mexanizmlər tətbiq edirlər. Şübhəli girişlərin aşkarlanması, avtomatik təhlükə bildirişləri, hesabın bərpası üçün inkişaf etdirilmiş sistemlər, kontent moderasiyası bu mexanizmlərə daxildir. Lakin bütün bu tədbirlərə baxmayaraq, təhlükəsizliyin təminində əsas məsuliyyət istifadəçinin öz üzərində qalır. Çünki texniki müdafiə nə qədər güclü olsa da, istifadəçinin yanlış davranışı təhlükələri qaçılmaz edir.
İnformasiya təhlükəsizliyinin cəmiyyətdəki rolunu artırmaq üçün maarifləndirmə tədbirləri əsas şərtdir. Məktəblərdə, universitetlərdə, iş yerlərində informasiya təhlükəsizliyi üzrə təlimlərin keçirilməsi insanların risklərə qarşı savadlanmasını təmin edir. Media savadlılığı insanların manipulyativ informasiyanı tanımaq, fişinqi ayırd etmək və təhlükəli davranışlardan çəkinmək bacarığını inkişaf etdirir.
Nəticə etibarilə, sosial şəbəkələr müasir həyatın dinamik və vacib bir hissəsidir. Lakin bu mühitin əsas xüsusiyyəti ondadır ki, təhlükəsizlik yalnız texnoloji faktorlarla ölçülmür; istifadəçinin savadı, davranışları və diqqəti burada həlledici rol oynayır. İnformasiyanın təhlükəsizliyi hər kəsin şəxsi məsuliyyətidir və yalnız şüurlu istifadə sayəsində sosial şəbəkələrdən həm səmərəli, həm də təhlükəsiz şəkildə yararlanmaq mümkündür.
Sosial şəbəkələrdə informasiya təhlükəsizliyi mövzusunun aktuallığı hər il artmaqda davam edir. İnternet texnologiyalarının sürətli inkişafı və rəqəmsal platformaların həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilməsi bu mövzunu yalnız fərdi səviyyədə deyil, cəmiyyət və dövlət səviyyəsində də strateji əhəmiyyətli edir. İnformasiyanın dəyəri artdıqca onun oğurlanmasına, manipulyasiya olunmasına və ya sui-istifadəsinə yönəlmiş fəaliyyətlər də genişlənir. Buna görə sosial şəbəkələrdə təhlükəsizlik konsepsiyasına yalnız profil qorunması kimi sadə texniki məsələ kimi yanaşmaq doğru deyil.
Bu, həm də sosial davranışların idarə olunması, psixoloji müdafiə mexanizmlərinin möhkəmləndirilməsi, hüquqi savadlılığın artırılması və media mühitində məsuliyyətli iştirak bacarıqlarının formalaşdırılması məsələsidir.
Sosial media platformaları informasiya müharibələrinin, kütləvi manipulyasiyaların və ictimai rəyin formalaşdırılmasına yönəlmiş kampaniyaların da ən geniş istifadə olunduğu məkanlardır. Saxta hesablar, bot şəbəkələri, məqsədli dezinformasiya paylaşımları geniş kütlələrə təsir göstərmək üçün istifadə olunur. Bu kimi hallar yalnız fərdi deyil, həm də milli təhlükəsizlik baxımından ciddi risk yaradır. Vətəndaşların yanlış məlumat əsasında qərar verməsi, nifrət nitqi və radikallaşmanın artması, sosial qarşıdurmaların təşviq edilməsi sosial şəbəkələrin həssas tərəflərindəndir. Bu baxımdan, informasiya təhlükəsizliyi məfhumu həm də cəmiyyətin informasiya sabitliyinin qorunması deməkdir.
Müasir dövrdə sosial şəbəkə istifadəçiləri yalnız məlumat istehlakçısı deyil, həm də məlumat istehsalçısıdır. Bu o deməkdir ki, hər bir istifadəçi potensial informasiya lideridir və paylaşdığı hər bir məlumat ictimai informasiya mühitinin bir parçasına çevrilir. Bu səbəbdən istifadəçilərin məsuliyyətli paylaşım vərdişlərinə malik olması vacibdir. Etibarlılığı təsdiqlənməmiş məlumatların paylaşılması, emosional vəziyyətdə yayılan yanlış xəbərlər, qeyri-dəqiq informasiyaların sürətli şəkildə yayılması bəzən böyük kütlələrdə çaşqınlıq və narahatlıq yaradır. İnformasiya təhlükəsizliyi bu baxımdan yalnız şəxsi məlumatların yox, həm də ümumi informasiya axınının keyfiyyətinin qorunması deməkdir.
Təhlükəsizliyin təminində hüquqi mexanizmlərin rolu da əvəzsizdir. Bir çox ölkələr sosial şəbəkələrdə kibercinayətkarlığa qarşı xüsusi qanunlar qəbul edib. Bu qanunlar şəxsi məlumatların qorunması, onlayn təhqir və şantaja qarşı mübarizə, saxta xəbərlərin yayılmasının qarşısının alınması kimi istiqamətləri əhatə edir. Lakin hüquqi çərçivənin mövcudluğu kifayət etmir; vətəndaşların bu qanunlar barədə məlumatlı olması və öz hüquqlarını necə qoruyacağını bilməsi də vacibdir. İnformasiya təhlükəsizliyinin ayrılmaz hissəsi hüquqi maarifləndirmədir.
Sosial şəbəkələrdə təhlükəsizliyin gələcək inkişaf perspektivləri də diqqətəlayiqdir. Süni intellekt və maşın öyrənməsi texnologiyaları artıq dezinformasiya ilə mübarizə, kiberhücumların aşkarlanması və istifadəçi davranışlarının analiz edilməsi kimi sahələrdə aktiv şəkildə tətbiq olunur. Lakin süni intellektin özü də yeni risklər yaradır —saxta (deepfake) videolar, səslər, real insana məxsus olmayan, amma tam real görünən profil modelləri informasiya manipulyasiyasının yüksək texnoloji mərhələyə keçdiyini göstərir. Bu səbəbdən gələcəkdə informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi həm texnoloji, həm sosial, həm də etik standartların birlikdə inkişafını tələb edəcək.
Bütün bu faktorlar bir daha göstərir ki, sosial şəbəkələrdə təhlükəsizlik fərdi seçim deyil, zəruri həyat bacarığıdır. Bu bacarığa sahib olmayan istifadəçi həm özünü, həm də ətrafını riskə atmış olur. Təhlükəsizlik qaydalarına əməl etmək, məxfilik ayarlarını düzgün tənzimləmək, paylaşım mədəniyyətinə riayət etmək, emosional qərarlardan qaçmaq və texnoloji savadlılığı artırmaq sosial media mühitində təhlükəsiz və sağlam şəkildə iştirak etmək üçün əsas şərtlərdəndir.
Yekun olaraq demək olar ki, sosial şəbəkələr müasir dünyanın ən təsirli kommunikasiya vasitəsidir və onlardan imtina etmək mümkünsüzdür. Lakin təhlükəsiz istifadə vərdişlərini mənimsəmək, informasiya savadlılığını artırmaq və şəxsi məlumatların qorunmasına ciddi yanaşmaq hər bir istifadəçinin məsuliyyətidir. İnformasiya təhlükəsizliyi bir gün üçün deyil, davamlı diqqət tələb edən dinamik bir prosesdir və yalnız bu prosesə şüurlu şəkildə yanaşan istifadəçi sosial şəbəkənin yaratdığı imkanlardan maksimum fayda əldə edə bilər.
Sosial şəbəkələrdə informasiya təhlükəsizliyi mövzusunu daha dərindən təhlil etdikdə aydın olur ki, təhlükələr yalnız texnoloji xarakter daşımır, həm də sosial mühərriklərlə güclənən kompleks mexanizmlərdir. İnternet istifadəçilərinin davranış modelinin dəyişməsi, yeni nəsillərin rəqəmsal mühitdə böyüməsi və sosial platformaların gündəlik həyatın ən həssas sahələrinə nüfuz etməsi təhlükəsizliyi daha da mürəkkəbləşdirir. Bu səbəbdən mövzunu sadəcə texniki qaydalar kontekstində izah etmək kifayət etmir; sosial, psixoloji, iqtisadi və hüquqi kontekslərin hər biri ayrıca təhlil tələb edir.
Rəqəmsal mühitdə insanlar özlərini real həyatdan daha rahat ifadə edir və bu, bəzən məxfilik sərhədlərinin unutması ilə nəticələnir. Sosial şəbəkələrdə çəkilmiş bir foto, paylaşılan bir cümlə, hətta bəyənilən bir post belə gələcəkdə ciddi fəsadlar törədə bilər. İşə qəbul zamanı HR mütəxəssislərinin sosial şəbəkə profillərinə baxdığı artıq hamıya məlumdur. Uyğunsuz paylaşımlar, emosional statuslar, mübahisəli rəylər bəzən insanın peşəkar imicinə zərər vurur. Bir dəfə internetə düşən məlumat isə demək olar ki, heç vaxt tam silinmir. Bu reallıq informasiya təhlükəsizliyinin davranış mədəniyyətinə birbaşa təsir göstərdiyini sübut edir.
Bundan əlavə, sosial şəbəkələrdə yayılan dezinformasiya cəmiyyətin informasiya mühitini çirkləndirir. Saxta xəbərlər, manipulyativ videolar və qərəzli paylaşımlar insanların şüuruna təsir göstərmək üçün xüsusi hazırlanmış alətlərdir. Xüsusilə seçkilər, siyasi proseslər və ya ictimai təşviş dövrlərində belə paylaşımlar daha çox yayılır. İnsanların böyük qismi mənbəni yoxlamadan paylaşım edir və nəticədə yanlış məlumat zəncirvari şəkildə sürətlə yayılır. Bu fenomen informasiya təhlükəsizliyini yalnız fərdi deyil, həm də kollektiv məsələ halına çevirir.
Psixoloji təhlükələr də sosial şəbəkələrin ən ciddi problemlərindən biridir. Sosial müqayisə sindromu — insanların öz həyatlarını başqalarının idealizə olunmuş həyatları ilə müqayisə etməsi — depressiya, narahatlıq və özünə dəyər hissinin azalmasına səbəb ola bilər. Bu isə davranışların impulsivləşməsinə, yanlış qərarların verilməsinə və həssas anlarda kibercinayətkarların toruna düşmə ehtimalının artmasına səbəb olur. Kibercinayətkarlar emosional vəziyyətləri çox yaxşı izləyir və xüsusi hədəf seçmə üsullarından istifadə edirlər. Bir insan psixoloji olaraq zəifdirsə, fişinq və sosial mühəndislik hücumlarına düşməsi daha asandır.
İqtisadi risklər də sosial şəbəkələrdə informasiya təhlükəsizliyinin mühüm istiqamətlərindəndir. Saxta yatırım təklifləri, lotereya uduşları, pul vəd edən linklər, qazanc təmin edən piramida sxemləri yüzlərlə insanı aldadır. Bəzi hallarda insanlar öz bank məlumatlarını, kart nömrələrini, hətta hesablarına giriş icazələrini belə paylaşırlar. Nəticədə pul vəsaitləri ələ keçirilir və hadisənin izini tapmaq çox çətinləşir. Bu kimi halların çoxalması bir daha göstərir ki, informasiya təhlükəsizliyi həm də maliyyə təhlükəsizliyi deməkdir.
Texnoloji tərəfdən isə sosial şəbəkələr daha mürəkkəb alqoritmlərlə idarə olunur. Bu alqoritmlər istifadəçinin davranışlarını təhlil edir, onun maraq dairəsini müəyyən edir və ona uyğun kontent göstərir. Lakin bu alqoritmlərin yaratdığı dalğavari informasiyalar — yəni istifadəçinin yalnız öz görüşlərinə uyğun məlumatları görməsi — təhlükəli ola bilər. Bu, tənqidi düşüncəni zəiflədir, insanı birtərəfli məlumat mühitinə salır və manipulyasiyaya daha açıq edir. İnformasiya təhlükəsizliyi baxımından bu, sosial mühəndisliyin yeni formalarından biridir.
Təhlükəsizlik tədbirləri kompleks şəkildə tətbiq edilməlidir. İstifadəçilər məlumat paylaşmazdan əvvəl informasiya savadlılığına əsaslanan suallar verməlidir: Bu məlumatı paylaşmaq lazımdırmı? Kimlər görə bilər? Gələcəkdə mənə problem yarada bilərmi? Gördüyüm məlumat etibarlı mənbəyə əsaslanırmı? Bu sadə suallar çox zaman təhlükələrin qarşısını alır. Eyni zamanda, platformaların təklif etdiyi təhlükəsizlik vasitələrindən — parol menecerlərindən, məxfilik filtrindən, giriş bildirişlərindən və təhlükəsizlik yoxlamalarından — istifadə edilməlidir.
Təşkilatlar və dövlət qurumları da sosial şəbəkələrdə informasiya təhlükəsizliyi strategiyalarını inkişaf etdirməlidir. Kütləvi maarifləndirmə kampaniyaları, məktəblərdə rəqəmsal savadlılıq dərsləri, iş yerlərində kibertəhlükəsizlik təlimləri artıq zərurətə çevrilib. İnsanların təhlükəsiz davranış vərdişlərini mənimsəməsi yalnız fərdi deyil, həm də ümumi sosial mühitin sağlamlığı üçün vacibdir.
Bütün bunları nəzərə alaraq demək olar ki, sosial şəbəkələrdə informasiya təhlükəsizliyi sadə tövsiyələr toplusu deyil, davamlı şəkildə öyrənilməsi və tətbiq olunması lazım olan geniş bir bilik sahəsidir. Bu sahədə savadsızlıq real həyatda böyük problemlərə səbəb ola bilər. İnternet genişdir, təhlükələr çoxdur, lakin şüurlu istifadə bütün bu riskləri minimuma endirə bilər. İnsan öz məlumatını necə qorumağı bacardıqca, həm özünü, həm ailəsini, həm də cəmiyyətini qorumuş olur.

Rizvan Fikrətoğlu,
“Master of Science” Təhsil Mərkəzinin direktoru, təhsil eksperti
Bu araşdırma Azərbaycan Respublikası Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “Milli Fikir və İnkişaf” İctimai Birliyinin tərəfindən icra olunan “Sosial şəbəkələrdə informasiya təhlükəsizliyi və ideoloji müdafiə” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.