İmtahanlar sadələşdirilməli, yük azaldılmalıdır Kamran Əsədovdan TƏKLİF

Milli Məclisin Elm və təhsil komitəsinin üzvü Ceyhun Məmmədov saytımıza açıqlamasında qeyd edib ki, gələcəkdə həm tarix, həm də informatika fənninin buraxılış imtahanına əlavə edilməsi məsələsinə baxmaq olar.

Redaktor.az məsələ ilə bağlı Elm və Təhsil İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Nərimanov Rayon Komitəsinin sədri, təhsil eksperti Kamran Əsədovun fikirlərini öyrəndi. O bildirdi ki, buraxılış imtahanlarının məzmununa əlavə fənlərin daxil edilməsi ideyası ilk baxışdan təhsilin keyfiyyətinin ölçülməsi baxımından məntiqi görünsə də, real məktəb mühitində artıq mövcud olan yüklənməni daha da artırır və bunun nəticəsi olaraq repetitorluğa tələbat güclənir:

"Son illərdə buraxılış imtahanlarının nəticələri ilə məktəb qiymətləndirməsi arasındakı uyğunsuzluq statistika ilə sübut edir ki, problem imtahanlarda fənlərin sayında deyil, fənlərin məktəbdə öyrədilmə mexanizmindədir. Apardığım təhlillərə əsasən, 2024-cü ilin buraxılış imtahanlarında şagirdlərin yalnız 38-42%-i 50 baldan yuxarı nəticə göstərib, halbuki həmin şagirdlərin məktəb qiymətləri çox zaman 4 və 5 olub. Bu diferensial məsələni daha çox imtahan əlavə etməklə deyil, məktəbdəki tədris keyfiyyətinin yüksəldilməsi ilə həll etməyin zəruri olduğunu göstərir.

Normativ sənədlərin analizi də sübut edir ki, imtahanların məqsədi fənnin çoxluğu deyil, keyfiyyət göstəricilərinin ölçülməsidir. “Ümumi Təhsil haqqında” Qanunun 13.2-ci maddəsində qiymətləndirmənin məqsədinin “şagirdin bilik, bacarıq və kompetensiyalarının müəyyən edilməsi” olduğu qeyd edilir, fənlərin sayının artırılması kimi tələb qoyulmur. Bu baxımdan buraxılış imtahanlarının genişləndirilməsi qanunun mahiyyətini dəyişdirmir, əksinə, şagirdin real kompetensiyasının ölçülməsini çətinləşdirir. Qanun fənlərin növünü deyil, qiymətləndirmənin keyfiyyətini əsas götürür ki, bu da imtahan modelinin sadələşdirilməsini, daha az stress yaradan, daha çox bacarığa əsaslanan formatlara keçidi tələb edir".

K.Əsədovun sözlərinə görə, reallıq göstərir ki, tarix və informatika kimi fənləri buraxılışa əlavə etmək, əslində, fənlərin inkişafına yox, imtahan yönümlü öyrənməyə şərait yaradır:

"Tarix fənni məktəbdə 6 il tədris olunur və hazırda KSQ və BSQ vasitəsilə müntəzəm qiymətləndirmədən keçir. Yəni şagirdin biliklərini ölçən mexanizm onsuz da var. Eyni situasiya informatika üçün də keçərlidir: məktəblərdə illik 136 min KSQ/BSQ nəticəsi toplanır və bu nəticələr real monitorinq imkanı yaradır. Bu qədər qiymətləndirmə mexanizmi ola-ola yenidən imtahan əlavə etmək yalnız yükün artmasına səbəb olur, öyrənmənin dərinliyini isə artırmır.

Dünya təcrübəsi də sübut edir ki, ən effektiv sistemlər sadələşdirilmiş imtahan modelinə malik ölkələrdir. Finlandiyada məktəbi bitirən şagird yalnız bir neçə əsas fənn üzrə yekun imtahan verir, Estoniyada rəqəmsal savadlılıq qiymətləndirilir, lakin fənlərin sayı artırılmır. Sinqapurda yüksək nəticə verən model də məhz yüklənmənin azaldılmasına və bacarıq yönümlü imtahanlara əsaslanır. Bu ölkələrin uğuru fənlərin sayının çoxluğu ilə deyil, fənlərin məktəbdə yüksək keyfiyyətlə tədrisi ilə ölçülür. Azərbaycan üzrə son 10 ilin məlumatları göstərir ki, imtahan fənlərinin sayı artdıqca repetitor bazarı 2.7 dəfə böyüyüb. Buraxılış imtahanlarında fənn çoxaldıqca, valideynlərin övladlarını repetitorluğa yönəltmə ehtimalı artır, bu isə təhsilin bərabərliyini pozur".

Ekspert hesab edir ki, tarix fənninin texniki ixtisaslara gedən şagird üçün buraxılış imtahanı olması isə funksional baxımdan uyğun deyil:

"Şagird 6 il tarix oxuyur, KSQ və BSQ-lərlə ən azı 20 dəfə qiymətləndirilmədən keçir, son olaraq yenidən imtahan verməsi real kompetensiyaya deyil, əzbərçiliyə gətirir. Eyni arqument humanitar istiqamətə gedən şagird üçün informatikaya tətbiq olunur. Bu, OECD-nin 2022 hesabatında “misalignment between curriculum and assessment priorities” kimi qeyd edilən problemin tipik nümunəsidir.

İnkişaf etmiş təhsil sistemlərinin təhlili göstərir ki, nə dəyişməli olduğu çox aydındır: fənlərin imtahan sayının artırılması yox, məktəbdə tədrisin keyfiyyətinin yüksəldilməsi. Elm və Təhsil Nazirliyinin son illərdə müəllim hazırlığı, sertifikasiya, infrastruktur və resurs təminatı istiqamətində apardığı işlər müsbət dinamikanı göstərir. Sertifikasiya nəticəsində 2022–2024-cü illər arasında 90 min müəllimin bilik və bacarıqları ölçülüb, bu da fənlərin tədris keyfiyyətinə təsir edən həlledici faktordur. Keyfiyyət yüksəldikcə fənn imtahanına ehtiyac azalır, çünki məktəb funksiyasını yerinə yetirmiş olur".

Müsahibimizin fikrincə, imtahanların sadələşdirilməsi və yükün azaldılması daha doğru yanaşmadır:

"Daha az fənn üzrə, daha çox bacarıq yönümlü, stresi azaldan model həm məktəbdə tədrisin keyfiyyətini artırar, həm də repetitorluq probleminin miqyasını kiçildər. Təhlil göstərir ki, əsas hədəf imtahanların genişlənməsi yox, məktəblərin güclənməsidir. Tarix və informatikanın imtahana əlavə olunması ideya olaraq müzakirə predmeti ola bilər, amma tətbiq baxımından fənn sayını artırmaq doğru deyil. Şagirdlərin yükü, sosial bərabərlik, tədrisin keyfiyyəti və beynəlxalq müqayisələr bunu təsdiqləyir".

Aytəkin TOFİQQIZI