İran nüvə silahını yaratmaq üzrədir: Qərbin bunun qarşısını ala biləcək vasitələri qaldımı? ANALİZ

İran nüvə proqramı ilə bağlı danışıqlar aparmaq üçün xaricdən dəvət aldığını açıqlayıb. Tehran hələ cavab verməyib, lakin ABŞ və İsrail tərəfindən hücuma məruz qalan bütün obyektləri bərpa edəcəyini bildirib. Ağ Ev öz növbəsində İrana təzyiq göstərilməsi məsələsini müzakirə etmək üçün Maliyyə Nazirinin müavini Con Herlini İsrail, BƏƏ, Türkiyə və Livana göndərib. Dəyişən Yaxın Şərq siyasi mənzərəsi İslam Respublikasına nüvə proqramına necə təsir edəcək? Vəziyyəti nəzərdən keçirək.

İran Prezident Administrasiyasının mətbuat katibi Fatimə Mohaceraninin sözlərinə görə, məktub Oman vasitəsilə ötürülüb. “Mesajların mahiyyəti və məzmunu haqqında ətraflı məlumat daha sonra veriləcək”,- “İran International” yazır. İraq xəbər agentliyi Baghdad Al-Youm-un Tehrandakı diplomatik mənbələrə istinadən verdiyi məlumata görə, Qərb dövlətləri tərəfindən Oman vasitəsilə Tehrana çatdırılan mesajlar Vaşinqtonun İslam Respublikası ilə nüvə danışıqlarını bərpa etməyə hazır olduğunu və İranla yeni bir razılaşma əldə etmək əzmini ifadə edir.

Şənbə günü Manama Dialoqu konfransında çıxış edən Omanın xarici işlər naziri Bədr əl-Busaidi İran və ABŞ arasında danışıqların bərpasına ümid etdiyini bildirib. Qətərin xarici işlər naziri Məhəmməd əl-Tani bildirib ki, Doha hər iki tərəfi yeni bir razılaşmaya qaytarmaq üçün çalışır. “Biz regionumuza, İrana və ABŞ-a fayda verəcək bir razılaşmaya gələ bilərik. İran bizim qonşumuzdur; onun sabitliyi lüks deyil, zərurətdir”,- deyə o bildirib. Reuters agentliyinin məlumatına görə, İran prezidenti Məsud Pezeşkian öz növbəsində ölkənin ABŞ və İsrail tərəfindən hücuma məruz qalan nüvə obyektlərininin zərər görmüş hissələrinin bərpa edəcəyini bildirib. “Elm alimlərimizin zehnində yaşayır. Binaların və fabriklərin dağıdılması bizim üçün problem yaratmayacaq; biz onları daha böyük güclə yenidən quracağıq”,- deyə o bildirib.

Bu arada, ABŞ Maliyyə Nazirliyinin Terrorizm və Maliyyə Kəşfiyyatı üzrə müavini Con Herli cümə günü İrana təzyiq məsələsini müzakirə etmək üçün İsrail, BƏƏ, Türkiyə və Livana səfərləri əhatə edəcək səfərə başlayıb.

“Tramp İranın qeyri-sabitləşdirici və terrorçu hərəkətlərinin davamlı və əlaqələndirilmiş təzyiqlə qarşılanmalı olduğunu açıq şəkildə bildirdi. Tehranın və onun əlaltılarının beynəlxalq sanksiyalardan yayınmaq, zorakılığı maliyyələşdirmək və regionda sabitliyi pozmaq üçün etibar etdikləri maliyyə mənbələrinə çıxışının qarşısını almaq səylərini müzakirə etmək üçün tərəfdaşlarımızla görüşməyi səbirsizliklə gözləyirəm”, - deyə o bildirib.

Tramp ABŞ-ı İranla iri dövlətlər arasında 2015-ci ildə imzalanmış nüvə sazişindən çıxardı. Bu saziş sanksiyaların yüngülləşdirilməsi müqabilində Tehranın uran zənginləşdirilməsini məhdudlaşdırırdı. BMT daha sonra İrana qarşı silah embarqosunu və digər sanksiyaları bərpa etdi.

2025-ci ilin iyun ayında İsrail gizli hərbi nüvə proqramı həyata keçirməkdə ittiham edərək İrana qarşı əməliyyata başladı. Hava bombardmanları və təxribat reydləri nüvə obyektlərini, hərbi komandirləri, tanınmış nüvə fiziklərini və hava bazalarını hədəf aldı.

İran ittihamları rədd etdi və öz raket hücumları ilə cavab verdi. Tərəflər 12 gün ərzində qarşılıqlı hücumlar etdilər və ABŞ da hava müharibəsinə qoşularaq 22 iyun gecəsi İranın nüvə obyektlərinə bomba zərbələri endirdi. Bundan sonra İslam Respublikası 23 iyun axşamı Qətərdəki ABŞ-ın nəzarətində olan Əl-Udeid hava bazasına da raket zərbələri endirdi.

ABŞ prezidenti Donald Tramp daha sonra Yaxın Şərqdə sülh və harmoniyaya gedən yolun artıq mümkün olduğuna ümid etdiyini bildirdi. Lakin iyul ayında Tramp Tehranın nüvə obyektlərini yenidən başlatmağa cəhd edəcəyi təqdirdə İranın nüvə obyektlərinə daha çox zərbə endirəcəyi barədə xəbərdarlıq etdi.

Dünya nüvə rəqabətinin yeni bir dövrünə qədəm qoyur və burada həlledici amillər artıq döyüş başlıqlarının sayı deyil, reaksiya sürəti, zərbə dəqiqliyi və texnoloji üstünlükdür.

Trampın nüvə sınaqlarını bərpa etmək əmri silahlara nəzarət dövrünün sonunu göstərdi. Çin və Rusiya sərt cavab verdilər, amma bir şey aydındır: planet nüvə strategiyasının texnoloji rəqabətə çevrildiyi bir dövrə qədəm qoyur. Yaxın Şərq ölkələrinin gizli nüvə proqramlarının regionu daha da qeyri-sabit etdiyini qeyd edirlər. Lakin analitiklər qeyd edirlər ki, klassik "qorxu yolu ilə çəkindirmə" artıq işə yaramır.

Ekspertlərin fikrincə, Tehran müdafiə texnologiyaları, kosmik və kiber sistemlər, diplomatik çeviklik və milli muxtariyyətin kombinasiyası olan “ağıllı çəkindirmə” strategiyası qurur. Hesab olunur ki, əgər İran bu kursu davam etdirərsə, xarici təzyiqi və hərbi təhdidləri geosiyasi statusunu gücləndirmək üçün təsir gücünə çevirə biləcək - təkcə regionda deyil, həm də güc balansının yenidən yazıldığı qlobal miqyasda.

İran proqramının həlli üçün danışıqlar və hərtərəfli plana qayıtmaq Tehrana heç bir təzyiqin olmamasını nəzərdə tutur. İran tərəfi əvvəllər bu məsələ ilə bağlı xarici dövlətlərlə bərabər əməkdaşlıq çərçivəsində sənəd imzalamışdı və şərtlərə İslam Respublikasının özünün təhlükəsizlik zəmanətləri də daxil idi.

Bundan əlavə, Qüds Qüvvələrinin komandanı və İranın Yaxın Şərqdə sülh missiyasının memarlarından biri olan general Qasım Süleymani məhz Trampın dövründə öldürüldü. Nəticədə, İranın nüvə silahlarından imtina etməsi halında alternativ təhlükəsizlik sistemi kimi qurulmuş "Şiə Hilalı"nın bütün arxitekturası dağıldı.

Bundan sonra ABŞ və İsrail İranın nüvə obyektlərinə qarşı yay kampaniyası başlatdı. İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahu hətta Tehrandakı mövcud rejimin devrilməsinə çağırdı. Buna görə də, hazırda İranın təhlükəsizliyi və hətta mövcudluğu keçmişdəkindən daha çox nüvə proqramından asılıdır. Bu fonda İranın birtərəfli şəkildə silahsızlaşdırılması və zənginləşdirilmiş uranı xarici nəzarətə verməsi ehtimalı azdır.

Əksər ekspertlər güman edir ki, Tehran ölkənin istənilən vaxt potensial nüvə dövləti statusundan rəsmi nüvə silahı sahibi statusuna keçməsinə imkan verəcək bütün zəruri texnologiyaları daxildə inkişaf etdirəcək.

Aydındır ki, bombardmanlar İranın nüvə proqramının inkişafını dayandırmayıb, çünki söhbət ölkə daxilində səpələnmiş yüzlərlə obyekt və alimdən gedir. Bundan əlavə, Tehranın nüvə silahı məsələləri üzrə İslamabadla işgüzar münasibətləri var. Buna görə də, İran bu sahədə şərq qonşusundan və bir sıra digər dövlətlərdən əhəmiyyətli yardım ala bilər.

İranın hazırda ABŞ və Aİ ilə sülh danışıqlarından heç bir qazancı yoxdur. Bu danışıqlardan çox güman ki, casusluq, İran proqramının hazırkı vəziyyətini müəyyən etmək və Tehrana köləlik şərtləri və birtərəfli güzəştlər tətbiq etmək üçün istifadə olunacaq. Görünür, İran tərəfi mövqeyini Qərbə aydın şəkildə çatdırmaq üçün özünü rəsmi dialoqla məhdudlaşdıracaq, başqa heç nə edəsi deyil.

ABŞ-a gəldikdə isə, Yaxın Şərq siyasi mənzərəsindəki əhəmiyyətli dəyişikliklər səbəbindən, məsələn, "Səhra fırtınası" və ya 2003-cü ildə İraqa hücum kimi genişmiqyaslı hərbi əməliyyatlar aparmaq hazırda olduqca çətindir. Vaşinqtonun Fars körfəzi monarxiyalarından eyni aktiv hərbi dəstəyi yoxdur. Lakin İran açıq şəkildə nümayiş etdirib ki, Amerika bazaları onun ballistik raketlərinin məsafəsindədir.

Bundan əlavə, təyyarədaşıyan gəmilərin Fars körfəzinə hərəkəti ABŞ üçün çox ciddi itkilərlə doludur. Təcrid olunmuş zərbələr İranın nüvə proqramını məhv etmək üçün kifayət etməyəcək. Buna görə də, ABŞ-ın, Avropa İttifaqının və İsrailin hazırda Tehrana təzyiq göstərmək üçün hər hansı təsirli vasitəsə sahib olduğunu demək olmaz.

Digər tərəfdən İsraillə raket müharibəsindən sonra İran aktiv şəkildə səsdənsürətli ballistik raketlər və havadan müdafioə sistemlərini təkmilləşdirir, parallel olaraq Rusiya və Çindən güclü hərbi təyyarələr, radioelektorn mübarizə vasitələri və digər hərbi texnikalar alınmasını artırır.

Son 1-2 ayda Rusiya və Çinin ağır hərbi nəqliyyat təyyarələri davamlı olaraq İran aerdoromlarına enir və onların ən müasir hərbi texnologiyalar gətirdiyinə heç kim şübhə etmir. Son bir ayda Rusiyanın An-124 "Ruslan" ağır nəqliyyat təyyarələrinin İrana uçuşları artıb. Bu gün də sayca beşinci An-124 təyyarəsi İrana eniş edib. Son 1 ayda Çinin də ağır nəqliyyat təyyarələri Tehrana enir. Çindən də 4-cü və ya 5-ci nəsil təyyarələr və elektron kəşfiyyat sistemləri alına bilər.

Hərbi ekspertlər İrana növbəti hərbi müdaxilənin hücum edən ölkələr üçün daha ağır nəticələr verəcəyinə şübhə etmirlər. Raket müharibəsində İran raketlərinin vurulmasının mümkün olmadığı aydın oldu. İsrailin hərbi hissələrinə, hərbi hissələrə, aerodrom və digər və nəqliyyat bazalarına və enerji mərkəzlərinə dağıdıcı zərbələr endirildi. Həm də söhbət təkcə İsraildən getmir. Bəzi raketlərin uçuş məsafəsi Avropaya da çatır. Üstəlik region ölkələrindəki ABŞ və NATO hərbi bazaları bu raketlərin hədəfi altındadır. Qətərdəki ABŞ bazasının vurulması da bunu göstərdi. İran yalnız hava qüvvələrində zəif idi və hərbi təyyarələrinin çoxu köhnə modellərdən ibarətdir, lakin indi bunu aradan qaldırmağa başlayıb. Bəzi məlumatlara görə, Rusiyadan 80 ədəd 4++ nəsil Su-35 təyyarəsinin və S-400 havadan müdafiə sistemlərinin alınması nəzərdə tutulur.

Beləliklə, İrana hərbi müdaxilə nüvə tdqiqatlarına səbəb olmadı, əksinə Tehran bu işi daha da sürətləndirdi. Nüvə tədqiqat mərkəzlərini yerin 100-120 metr dərinliyində quran İran onların dağıdılmasının mümkün olmayacağını bilirdi. Hazırda ən qüdrətli bombalar maksimum 50-60 metr dərinliyə qədər dağıdıcılıq törədə bilir.

Artıq hərbi qüdrətini daha sürətlə artıran İranı dayandıracaq siyasi, iqtisadi və hərbi metod qalmayıb. Ekspertlər tezliklə İranın nüvə klubuna daxil olacağını və dünya nüvə 10-luğunu tamamlayacağını ehtimal edirlər. Lakin böyük ehtimalla bu rəsmi elan olunmayacaq, İsrail kimi o da bunu nə təsdiq nə də inkar etməklə kifayətlənəcək.

Elçin Bayramlı

Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “İnsan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi, vətəndaşların hüquqi, siyasi mədəniyyət səviyyəsinin yüksəldilməsi, sosial və siyasi fəallığının artırılması” istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb