İran üçün “Liviya modeli”: ya müharibə, ya da saziş

ABŞ prezidenti Donald Tramp və İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu Ağ evin Oval Ofisində keçirilən görüşdə İranın nüvə proqramına potensial diplomatik yanaşmaları müzakirə ediblər.

Televiziya ilə yayımlanan görüşdə Netanyahu deyib: “İkimiz də İranın nüvə silahı əldə etməməsində həmrəyik”.
O, əlavə edib: “Əgər bu, Liviyada olduğu kimi, diplomatik yolla, tam şəkildə həyata keçirilə bilsə, məncə, bu, yaxşı şey olardı”.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Iran Wire”yazıb.
Nəşrin təhlilində qeyd olunur:
Bir neçə saat sonra Əlcəzairdən danışan İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçi “Sionist rejimin rəsmilərinin [Liviya danışıqlar modeli ilə bağlı] dedikləri onların heç vaxt gerçəkləşməyəcək arzularıdır”, - deyə cavab verib.
İran indi mühüm, potensial olaraq taleyi müəyyən edən seçim qarşısındadır: müharibə və ya razılaşma.
“Liviya modeli”nə istinadlar ABŞ-İran münasibətlərində yeni olmasa da, xüsusilə mübahisəli diplomatik konsepsiya kimi yenidən gündəmə gəlib.
Bu termin oğul-Corc Buşun prezidentliyindən bəri İranla bağlı müzakirələrdə istifadə olunur. Amerika və İsrail rəsmiləri üçün Liviya modeli tam tərksilahın ideal nümunəsidir.
İslam Respublikası və onun tərəfdarlarının nöqteyi-nəzərindən bu, Qərbin vədlərinə inanmağın təhlükəsi barədə xəbərdarlıqdır.
İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusuna (“Sepah”) bağlı “Təsnim” İnformasiya Agentliyi Liviya ilə razılaşmanı “açıq-aşkar hiylə” kimi qiymətləndirərək, Qərbin verdiyi zəmanətlərin Müəmmər Qəddafini aldatdığını iddia edib.
Nüvə və raket proqramlarından imtina etdikdən sonra Liviya rifah və təhlükəsizlik əldə etmədi - bunun əvəzinə vətəndaş müharibəsi və xaos mühitinə düşdü.
“Təsnim”in məlumatına görə, ABŞ və İsrail indi bu ssenarini İranda təkrarlamağa çalışır.
İranın “Fararu” saytı “Liviya modeli” təklifini İranı Qəddafinin hakimiyyətinə son qoyan eyni məhvetmə yoluna aparmağa qəsdən cəhd kimi xarakterizə edib.
Sayt yazıb ki, Liviya “nüvə avadanlığını, infrastrukturunu və sənədlərini gəmilərə yükləyib qərblilərə təhvil verəndə” cəmi 8 il sonra NATO hücumlarına və daxili üsyana qarşı müdafiəsiz qalıb.
Nəşrin yazdığına görə, Netanyahu indi eyni ssenarini İran üçün də müdafiə edir.
İslam Respublikası tərəfdarları bu təklifdən çox narahatdırlar, hətta belə bir modelin nəzərdən keçirilməsini rejimin sonunu qəbul etməyə bərabər sayırlar.
Bu, hətta İran prezidenti Məsud Pezeşkianın keçən il BMT-də dediyi vaxta təsadüf edir: “İsrail də bunu edərsə və beynəlxalq təşkilat regionda təhlükəsizliyi təmin edərsə, bütün silahlarımızı kənara qoymağa hazırıq”.
Liviya ilə 2003-cü il müqaviləsi birtərəfli tərksilahın bariz nümunəsi olaraq qalır.
Həmin il dekabrın 19-da Müəmmər Qəddafi ölkəsinin bütün kütləvi qırğın silahları proqramlarından könüllü olaraq imtina edəcəyini elan edərək dünyanı təəccübləndirdi.
Qərar Amerika, Britaniya və Liviya rəsmiləri arasında aylarla davam edən gizli danışıqlardan sonra verilib.
Beynəlxalq müfəttişlər Liviyanın nüvə və kimyəvi proqramlarının tamamilə ləğv edilməsinə nəzarət etmək üçün yerləşdirilib. Bunun müqabilində Tripoli sanksiyaların ləğvini, diplomatik münasibətlərin bərpasını və beynəlxalq birliyə reinteqrasiyanı gözləyirdi.
Qəddafinin motivasiyası təzyiqlər və strateji hesablamaların qarışığından qaynaqlanırdı. Liviya 1988-ci ildə Lokerbi üzərində “Pan Am” təyyarəsinin partladılması da daxil olmaqla, terror fəaliyyətlərinə verdiyi dəstəyə görə illərdir BMT və ABŞ-nın ciddi sanksiyalarına dözmüşdü. İqtisadi təzyiq güclü idi, ölkənin neft gəlirləri əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırıldı.
2003-cü ilin oktyabrında Liviyaya sentrifuqa hissələrini daşıyan gəminin ələ keçirilməsi ciddi həyəcan təbili çaldı.
Ən əhəmiyyətlisi, ABŞ-nın həmin ilin martında İraqa müdaxiləsi Qərbin tələblərinə müqavimət göstərməyin potensial nəticələri ilə bağlı Liviya kimi ölkələrə güclü mesaj göndərdi. Qəddafi belə nəticəyə gəldi ki, tərksilah onun rejiminin sağ qalmasının yeganə yolu ola bilər.
Vaşinqton və London üçün razılaşma diplomatik qələbə idi. Buş administrasiyası bunu siyasi təzyiq və hərbi təhdidlərin təsirli olduğuna sübut kimi təqdim etdi.
Qəddafi həssas sənədləri təhvil verdi, şübhəli obyektləri bağladı və sentrifuqa komponentləri və nüvə materiallarını göndərdi. Bunun müqabilində sanksiyalar aradan qaldırıldı.
Qərbin neft şirkətləri geri qayıtdı, diplomatik əlaqələr tədricən bərpa olundu. Qəddafi hətta Amerika və Avropa liderləri ilə də görüşüb.
2003-cü ildə Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi Liviyanın nüvə proqramının hələ ilkin mərhələdə olduğunu təsdiqləyib.
MAQATE-nin baş direktoru Məhəmməd əl-Baradei zənginləşdirilmiş uran və ya sənaye miqyaslı obyektlərin tapılmadığını açıqlayıb. Bununla belə, qara bazardan qabaqcıl sentrifuqa hissələrinin kəşfi Qərb gücləri arasında narahatlıq yaratdı.
Müqavilə təkcə texniki xarakter daşımırdı, onun siyasi ölçüləri daha da geniş idi. Ağ evin Yaxın Şərq məsələləri üzrə keçmiş baş müşaviri Elliott Abramsın “The Wall Street Journal”da yazdığı kimi, Qəddafi beynəlxalq legitimlik müqabilində silah proqramlarından imtina etdi.
Ancaq bu müqavilənin vədləri uzun sürmədi.
2011-ci ildə xalq etirazları və Qəddafiyə sadiq qüvvələrin zorakı repressiyalarından sonra BMT Təhlükəsizlik Şurası “mülki insanları qorumaq” üçün hərbi müdaxiləyə icazə verdi.
NATO hərəkətə keçdi. Qərb döyüş təyyarələri zərbə endirdi. O zaman ABŞ prezidenti Barak Obama demişdi:
“Bilirdik ki, bir gün də gözləsək, Benqazi bütün regionda əks-səda verəcək və dünyanın vicdanını ləkələyəcək bir qırğına məruz qala bilər”.
Müdaxilə nəticəsində Qəddafi 2011-ci ilin oktyabrında yaxalanıb öldürüldü.
Əvvəlcə “Liviya modeli” uğurlu görünürdü. Liviya 2006-cı ildə terrorizmə sponsorluq edən dövlətlər siyahısından çıxarıldı, diplomatik əlaqələr genişləndi və 2008-ci ilə qədər IAEA Liviya ilə bağlı işini bağladı.
Vaxtilə Liviyadan raket alan İran liderləri bu ölkənin taleyini heç vaxt unutmayıblar.
Ali lider Xamnəi tez-tez Qəddafinin süqutundan bəhs edir. 2011-ci ildə etdiyi çıxışında Qəddafini müqavimət göstərə bilməyən biri kimi göstərərək qeyd etdi ki, Qəddafi ömrünün son illərində bütün nüvə proqramlarını həvəslə təslim etdi, İran isə güclü təhdidlərə və sanksiyalara baxmayaraq, nəinki geri çəkilməkdən imtina etdi, həm də nüvə imkanlarını genişləndirdi.
Netanyahu və Tramp “Liviya modeli”ni vurğulamağa davam edirlər, çünki o, tam, yoxlanıla bilən və geriyə dönməz tərksilah ideyasını təcəssüm etdirir, heç bir qeyri-müəyyənliyə və ya razılaşmanın müddəalarının manipulyasiyasına imkan vermir.
Tehran rəsmiləri isə özlərinin raket və hərbi imkanlarını vurğulayaraq belə bir razılaşmanı qətiyyətlə rədd edirlər.
Keçən ay İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun baş komandanı Hüseyn Səlami demişdi: "Biz müharibədən narahat deyilik. Müharibəyə başlamayacağıq, lakin buna hazırıq".
O, əlavə edib: “Bizim təməlimizi, kimliyimizi və varlığımızı müdafiə etmək üçün cihad susuzluğu silahlı qüvvələrimiz və xalqımız arasında bir reallıqdır”.
Y. QACAR