Kainatın səssizliyi: Fermi Paradoksu və “Hamı haradadır?” sualına axtarış

Los-Alamosda doğan sual

1950-ci ilin isti bir günündə Los Alamos Milli Laboratoriyasında nahar stolunun ətrafında söhbət qızışanda Nobel mükafatçısı Enriko Fermi birdən soruşdu: “Hamı haradadır?” — yəni “Əgər kainat həyatla doludursa, yadplanetlilər niyə görünmür?”

Fermi Paradoksu nədir? Paradoksun mahiyyəti

Fermi paradoksu elmi təhkiyədə sadə, lakin dərin bir ziddiyyətə işarə edir: ulduzların və potensial yaşanabilən planetlərin çoxluğu həyat ehtimalını yüksəltməli idi, lakin biz hələ də heç bir müdrik səs-soraq eşitməmişik. 

Məntiq “ucadan deyir” ki, kimsə olmalıdır — müşahidələr isə “susur”.

Drake tənliyi: Rəqəmlərlə ümid

Frank Dreyk 1961-ci ildə bu paradoksu ədədlərə çevirən məşhur tənliyini irəli sürdü. NASA-nın son analizləri göstərir ki, təxminən hər dörd ulduzdan birinin Yerəoxşar, qayalı və “yaşanabilən zona” planetə sahib olma ehtimalı var. Bu isə Süd yolunda on milyardlarla potensial “mənzil” deməkdir.

Böyük filtr: görünməyən maneə

Bəzi tədqiqatçılar "puzzle"ı “Böyük Filtr” anlayışı ilə izah edirlər. Belə ki, həyat ya yaranışdan əvvəl, ya da intellektual sivilizasiyaya aparan pillələrin hər hansı birində kütləvi “elektrik kəsintisi” ilə üzləşir və irəli getmir. Psixoloji yanaşmaya görə, sivilizasiyalar bəzən öz təhlükəsizlik instinktlərinə məğlub olaraq riskli texnoloji sıçrayışları ləngidə bilər və nəticədə kosmik səhnədən silinə bilər.

“Qaranlıq meşə” və digər cavablar

Daha pessimist “Qaranlıq meşə” hipotezində isə kainat təhdid dolu meşə kimi təsəvvür olunur. Yəni hər bir sivilizasiya gizlənir, çünki kiminsə işığını görən ovçu əvvəl atəş aça bilər. Bu model, kosmosdakı səssizliyin şüurlu qərar — “ya gizlən, ya məhv ol” — ola biləcəyini irəli sürür.

Zoopark və Planetarium hipotezləri isə tam əks baxış təklif edir: bəlkə də yüksək səviyyəli mədəniyyətlər bizi uzaqdan müşahidə edir və “səhnəni” bilərəkdən elə quraşdırıblar ki, özümüzü tək hiss edək.

Teleskopların tələsikliyi

Son illərdə kəşf edilən minlərlə ekzoplanet, James Webb teleskopunun biomarkerlər axtarışı və NASA-nın planlaşdırdığı Habitable Worlds Observatory kimi layihələr Fermi paradoksunu “həll oluna bilən suallar paketinə” çevirib: “Həyat əlaməti olan atmosfer var?”, “Radio siqnalı göndərən mənbə varmı?” İndiki texnologiya hələ səs-soraq tutmağa bəs etmir, amma alimlərin fikrincə, növbəti nəsil teleskoplar 25-dən çox Yerəbənzər planetin “nəfəsini” oxuya biləcək.

Nəticə də sual yenə də açıq qalır

Fermi paradoksu hələ də riyazi bir şaxələnmənin, fəlsəfi düşüncənin və texnoloji həyəcanın kəsişməsində dayanır. Cavab tapılsa da, tapılmasa da, bu sual bizi daha geniş baxmağa, daha diqqətlə dinləməyə və bəlkə də öz mədəniyyətimizi qorumağa təşviq edir. Axı bəlkə də “Hamı haradadır?” sualının ən önəmli hissəsi “biz bu səhnədə necə davranmalıyıq?” sualıdır.