Kirayə haqları üzrə gəlir vergisinin azaldılması nəyi dəyişəcək?

Xəbər verdiyimiz kimi, fiziki şəxslər üçün kirayə haqları üzrə gəlir vergisi 14 faizdən 10 faizə endirilir. Bu, Vergi Məcəlləsinə təklif olunan dəyişikliklərdə əksini tapıb. Yeni yanaşma fiziki şəxslərin vergi yükünün azaldılması, eləcə də kirayə bazarının stimullaşdırılması məqsədi daşıyır.

Dünyanın bir çox ölkələrində dövlət tərəfindən kirayə gəlirləri üçün aşağı və sabit vergi dərəcəsi tətbiq olunur. Məsələn, qonşu Gürcüstanda kirayə gəlirlərinə sabit 5 faiz vergi tətbiq edir. Polşada 8,55 faiz, Kanadada əmlakla bağlı bütün xərclər çıxıla bildiyi üçün vergi yükü əksər hallarda çox aşağı olur. Böyük Britaniyada xidmət haqqı, təmir, kommersiya xərcləri çıxıldıqdan sonra yalnız qalıq məbləğ vergiyə cəlb olunur.

Polşada fiziki şəxslərin icarə gəlirlərinə 8,55 faiz sadələşdirilmiş dərəcə tətbiq edildikdən sonra qeyri-rəsmi icarə müqavilələrinin payı 30 faizdən çox azalıb. Estoniyada bu siyasət nəticəsində kirayə gəlirlərinin 70 faizdən çoxu rəsmi uçota düşüb. Litvada və Macarıstanda isə oxşar vergi stimulları icarə bazarının şəffaflığını və dövlət büdcəsinə daxilolmaları əhəmiyyətli dərəcədə artırıb.

Şərtlər nə kirayə verənə, nə də mənzil kirayələyənə sərf edirdi

Azərbaycan Qiymətləndiricilər Cəmiyyətinin sədri, iqtisadçı-ekspert Vüqar Oruc deyir ki, əvvəlki 14 faizlik vergi dərəcəsi kifayət qədər yüksək idi. Qazancından 14 faiz vergi ödəmək insanlara sərf etmədiyi üçün çoxları mənzillərini gizli yollarla kirayə verib vergidən yayınırdılar: "Kirayəhaqları üzrə gəlir vergisi, 14 faiz ümumi kirayə haqqına əlavə olunduqda ciddi fərq yaranırdı. Məsələn, bir mənzil 600 manata kirayə verilirsə və mülkiyyətçi 14 faiz vergi tələb edirsə, bu, təxminən 84 manat edirdi. Bu zaman qiymət fərqi tərəflər arasında razılaşmanı pozurdu. Çünki şərtlər nə kirayə verənə, nə də mənzil kirayələyənə sərf edirdi. Vəziyyətdən çıxış yolu kimi tərəflər qeyri-rəsmi razılaşma yolu ilə razılığa gəlirdilər. Fiziki şəxslər üçün kirayə haqları üzrə gəlir vergisinin 14 faizdən 10 faizə endirilməsi bu kimi müəyyən qədər qarşısını alacaq. Eyni zamanda bu, həm icarəçini, həm də icarə verəni rəsmi şəkildə müqavilə bağlamağa müəyyən qədər təşviq edə bilər".

Yüksək vergilər vergidən yayınma riskini artırır

Vüqar Orucun sözlərinə görə, hazırda evlərini kirayə verənlərin təxminən 80 faizə yaxını vergidən yayınır. Kirayə bazarında xeyli hissə qeyri-rəsmi fəaliyyət göstərdiyinə görə, vergi yükünün azalması daha çox mənzil sahibinin müqaviləni rəsmiləşdirməsinə stimul verə bilər: "Vergidən yayınma halları bir sıra problemlərin ortaya çıxmasına səbəb olur. Münasibətlər rəsmi qaydada tənzimlənmir və tərəflər öz hüquqlarını səmərəli şəkildə müdafiə edə bilmirlər. Məsələn, gələcəkdə hər hansı problem yarandıqda, ortada notarial qaydada təsdiqlənmiş müqavilə olmadığından hüquqi əsas yox olur. İndiki halda tərəflər yalnız "qeyri-rəsmi", hüquqi əsası olmayan müqavilə bağlayırlar ki, bu da hüquqi qüvvəyə malik olmayan sənəddir. Belə müqavilələr çox vaxt vergidən yayınmaq məqsədilə tərtib olunur. Guya burada ödəniş məbləği, əşyalı və ya əşyasız olması göstərilir, amma bunlar formal xarakter daşıyır. Nəticədə kirayəçi və kirayəverən öz hüquqlarını tələb edə bilmirlər. Bu vergi müəyyən dərəcədə rəsmi qeydiyyatı artıracaq, amma tam şəkildə yox. Faizlərin bir qədər daha aşağı salınması məqsədəuyğundur və bu, vergi öhdəliyinə əməletmə vərdişini gücləndirə bilər. Vergi dəyişiklikləri əsasən insanların ödəmə imkanlarını nəzərə almalı, faizləri aşağı səviyyədə saxlamalı, eyni zamanda geniş kütləyə tətbiq edilməlidir. Yüksək vergilər isə vergidən yayınma riskini artırır, kölgə iqtisadiyyatının inkişafına zəmin yaradır".

Bu dəyişiklik kirayə qiymətlərinin artmasına deyil, əksinə, sabit qalmasına və ya rəqabət səbəbilə cüzi azalmasına səbəb ola bilər. Çünki faiz dərəcəsinin aşağı endirilməsi ev sahibinin xalis qazancını artırır. Artıq vergi yükünü kirayəçi üzərinə yükləmək ehtiyacı azalır: "Gəlir vergisinin azalması kiçik mülkiyyət sahiblərinin sosial yükünü yüngülləşdirir. Eyni zamanda, vətəndaşların vergi öhdəliklərini könüllü yerinə yetirməsinin stimullaşdırılmasına səbəb olur".

Vergidən yayınmanın cəriməsi

Qeyd edək ki, kirayə müqaviləsi bağlanarkən bu barədə vergi orqanlarına məlumat verilməməsi İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 460-cı maddəsinə əsasən vergidən yayınma kimi qiymətləndirilir və inzibati məsuliyyət yaradır. Bu maddəyə görə, az miqdarda - yəni 50 min manatdan yuxarı olmayan məbləğdə vergilərin və ya sığorta haqlarının ödənilməsindən yayınma halında, şəxsə vergidən yayınmış məbləğin 30 faizindən 70 faizinədək cərimə tətbiq edilir. Kirayə gəliri bəyan edilmədikdə və dövlət büdcəsinə ödənilməli vergi tutulmadıqda, həmin məbləğin üçdəbiri ilə təxminən üçdə ikisi arasında maliyyə sanksiyası tətbiq oluna bilər.

Bu addım büdcəyə daha çox vəsaitin daxil olmasına imkan yaradacaq

İqtisadçı millət vəkili Vüqar Bayramov deyir ki, fiziki şəxslər üçün kirayəhaqları üzrə gəlir vergisi 14 faizdən 10 faizə endirilməsi vergidən yayınma hallarının qarşısınını almaq məqsədi daşıyır: "Məlum olduğu kimi, kirayə haqlarından büdcəyə daxilolmaların həcmi çox azdır. Xüsusən də nəzarət mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi də vacibdir. Bu kontekstdən gəlir vergisinin 14 faizdən 10 faizə endirilməsində məqsəd dövlət büdcəsinə həmin mənbədən daha çox vəsaitin daxil olmasına nail olmaqdan ibarətdir. Nəticə etibarilə digər ölkələrin də təcrübəsi göstərir ki, kirayə vergiləri bütövlükdə gəlir vergilərində vergi növlərindən biridir. Ona görə də bu istiqamətdə şəffaflıq, kirayə müqavilələrinin sayının artırılması əsas səbəblərdəndir. 2026-cı ildən etibarən evlərini rəsmi müqavilə ilə kirayə verənlər 14 faiz deyil, 10 faiz vergi ödəyəcəklər. Kirayə vergisinin azaldılması müsbət haldır. Bununla belə, kirayə müqavilələrinin rəsmilləşdirilməsinin genişləndirilməsi üçün vergi dərəcələrinin daha çox endirilməsinə ehtiyac var".

Millət vəkilinin dediyinə görə, kirayə sektorunda vergi dərəcələrinin aşağı olması kirayə müqavilələrinə marağı artırır. Bu da həmin mənbədən dövlət büdcəsinə daha çox vəsaitin daxil olmasına imkan verir: "Hesab edirəm ki, kirayə üzrə gəlir vergisi dərəcələrinin azaldılması təqdirəlayiqdir. Gözlənilir ki, bu addım həmin sahədə kirayə müqavilələrinin sayının artmasına və büdcəyə daha çox vəsaitin daxil olmasına imkan yaradacaq".

Vergi ödəyicilərinin rəsmi leqallaşmaya meyli artacaq

İqtisadçı ekspert Xalid Kərimli qeyd edib ki, 10 faizlik dərəcə bu istiqamətdə könüllü bəyanetmə motivasiyasını artıracaq və vergi ödəyicilərinin rəsmi leqallaşmaya meylini gücləndirəcək: "Fiziki şəxslər vergidən yayınmaq üçün öz aralarında qeyri-formal münasibət yaradaraq rəsmiləşdirilmə aparılmadan, vergi bəyan etmədən kirayə müqaviləsi bağlayırdılar. Artıq hökumət də bu sahədə nəzarəti artıracaq. Burada əsas məqsəd kirayə müqavilələrinin rəsmiləşdirilməsini təmin etmək, vergidən yayınma hallarının qarşısını almaqdır. Təbii ki, bütün bunlar kirayə bazarında şəffaflığın artırılması, vergi yığımının stimullaşdırılması ilə nəticələnəcək. Bugünə kimi, fiziki şəxslər üçün kirayə haqları üzrə gəlir vergisinin 14 faiz olması səbəbindən qeyri-rəsmi fəaliyyətə meyilli olmayacaq, rəsmi müqavilələr bağlamaqla həm öz hüquqlarını qoruyacaq, həm də gəlirlərini legitim əsasda əldə edəcəklər. Bu, mülki münasibətlərdə hüquqi müəyyənliyi gücləndirəcək və uzunmüddətli icarə əlaqələrinin sabitliyini təmin edəcək. Həmçinin kirayəçilər üçün də dəyişiklik bazarda qiymət sabitliyinə müsbət təsir edəcək. Bu baxımdan qiymət artımı tempinin zəifləməsi və bazar likvidliyinin yüksəlməsi mümkündür".

Kirayə bazarında şəffaflaşmaya 2026-cı ildə start veriləcək

İqtisadçının sözlərinə əsasən,  vergi faizinin aşağı endirilməsi daşınmaz əmlak bazarında gəlirlərin leqallaşmasına gətirib çıxaracaq. Vətəndaşlar artıq kirayə mənzillərindən qazandıqları gəlirləri də rəsmi gəlir kimi göstərə biləcəklər: "Vergi yükünün azaldılması ilə bağlı hökumətin həyata keçirdiyi proqressiv tədbirlər 2026-cı ildə qiymətlərə həlledici təsir etməyəcək. Yalnız şəffaflaşmadan sonra verginin bazara təsiri haqqında danışmaq olar. Çünki kirayə bazarında şəffaflaşmaya 2026-cı ildə start veriləcək. Bir çox vətəndaş vergidən yayındığına görə, faktiki olaraq bu, ya əmlak bazarında kirayə qiymətlərinin bahalaşması hesabına, ya da kirayə verənlərin gəlirlərinin azalması hesabına kompensasiya oluna bilər. Bu, həm də kirayə bazarında formalaşan tələb-təkliflə əlaqədar məsələlərdən asılı olacaq. Hazırda kirayədən gələn gəlirin ümumi kirayə bazarının neçə faizini təşkil etdiyinə dair rəsmi məlumatlar olmadığına, həmçinin atılacaq addımların bu bazara necə təsir edəcəyinə dair proqnozlar mövcud olmadığına görə kirayə vergisinin optimallaşdırılmasının bazara təsiri haqqında danışmaq hələ tezdir".

Əmlak eksperti Ramin Osmanlı hesab edir ki, fiziki şəxslər üçün kirayə gəlirlərindən tutulan verginin 14 faizdən 10 faizə endirilməsi müqavilələrin sayında nəzərəçarpacaq dərəcədə artıma səbəb olmayacaq. Müəyyən nisbi artımlar müşahidə ediləcək. Amma bu, ciddi və davamlı artım səviyyəsinə çatmayacaq. 14 faiz ilə 10 faiz arasındakı fərq çox böyük olmadığından, kirayə qiymətlərinə ciddi təsir gözlənilmir. Bu rəqəm 2-4 faiz endirilsə, ciddi dəyişikliklər nəzərə çarpar".

Sevinc QARAYEVA