Kriptovalyuta dolları niyə əvəz etməyəcək? İqtisadçı səbəbləri açıqladı

Artıq on ildən çoxdur ki, "Bitcoin" və "Ethereum" kimi kriptovalyutalar maliyyə səhnəsində mövcuddur. Onlar mərkəzi bankların və dövlət nəzarətinin olmadığı, sürətli və şəffaf ödənişləri təmin edən "gələcəyin pulu" kimi təqdim olunur. Bununla belə, bu rəqəmsal aktivlərə münasibət hələ də birmənalı deyil. Bir tərəfdən, texnologiyanın tərəfdarları onun inqilabi potensialına inanır, digər tərəfdən isə dövlətlər və maliyyə qurumları dəyişkən qiymətlər, tənzimləmənin olmaması və pul yuyulması risklərinə görə bu yeniliyə şübhə ilə yanaşırlar.

Bu vəziyyət əsas sualı ortaya çıxarır: kriptovalyuta nə vaxtsa manat, dollar və ya avro kimi əsas valyuta vasitəsi ola biləcəkmi? Əgər bu baş verməyəcəksə, kriptovalyutanın bu böyük maliyyə hədəfinə çatmasına mane olan əsas maneə nədir?

Mövzunu Oxu.Az üçün şərh edən iqtisadçı Kamran Hacıyevin fikrincə, kriptovalyuta dolları və ya manatı əvəz etməyəcək. Onun sözlərinə görə, artıq 10 ildən çoxdur ki, "Bitcoin", "Ethereum" kimi kriptovalyutalar mövcuddur, amma hələ dünyada əsas pul vahidinə çevrilməyiblər və yaxın illərdə də belə olmaq ehtimalı azdır.

İqtisadçı bu vəziyyətin 4 əsas səbəbini sadalayıb:

1. Qiymətin dəyişkənliyi: kriptovalyutanın dəyəri sabit deyil. Məsələn, bu il bir "Bitcoin" gah 68 000 dollara, növbəti il 16 000 dollara düşür. Buna görə də, sabah qiyməti yarıya düşə bilmə riski səbəbindən dövlətlər və insanlar onu sabit pul kimi istifadə edə bilmirlər.

2. Dövlət nəzarəti: dövlətlər öz pullarını nəzarətdə saxlamaq istəyir. Kriptovalyuta isə mərkəzsiz sistemdir: heç kim çap etmir, heç kim nəzarət etmir. Bu, bir tərəfdən azadlıq olsa da, digər tərəfdən vergiləri, maliyyə sabitliyini və təhlükəsizliyi çətinləşdirir. Buna görə də dövlətlər kriptoya yox, öz rəqəmsal pullarını yaradırlar. Kamran Hacıyev qeyd edir ki, Çin - "rəqəmsal Yuan", Avropa - "rəqəmsal Avro", ABŞ - "FedCoin" ideyasını irəli sürür, Azərbaycan isə "rəqəmsal manat" layihəsini araşdırır.

3. Qanuni uyğunsuzluq: ümumi qayda yoxdur. Bəzi ölkələr kriptovalyutanı qəbul edir (məsələn, Salvador), bəziləri yalnız investisiya aləti kimi baxır (məsələn, Avropa), bəziləri isə qadağan edir (məsələn, Çin). Ümumi qaydanın olmaması onun geniş yayılmasına mane olur.

4. Enerji sərfiyyatı: "Bitcoin" və digər kriptovalyutaların çıxarılması, hasilatı, istehsalı ("mining") prosesi çox enerji yeyir. Dünya artıq enerjiyə və ekologiyaya həssas yanaşdığı üçün bu da böyük problemdir.

İqtisadçı kriptovalyutanın ən böyük risklərindən biri olan pul yuyulması məsələsinə də toxunub. Kriptovalyuta çox vaxt anonim və dövlət nəzarətindən kənar olduğu üçün qanunsuz yollarla qazanılmış pulları gizlətmək və ya yumaq üçün istifadə olunur.

Bunun əsas səbəbləri anonimlik (əməliyyatlarda ad yox, rəqəmsal kod görünür), nəzarətsizlik, sərhədsiz köçürmə və Mikser, Gizli Valyutalar (Monero, Zcash) kimi sistemlərin izlənməyi çətinləşdirməsidir. Məsələn, cinayətkarlar oğurlanmış və ya vergidən yayınmış pulları kriptoya çevirib başqa ölkəyə keçirirlər. FATF və Chainalysis məlumatlarına görə, 2023-cü ildə kriptoda təxminən 10 milyard dollardan çox "qara pul" əməliyyatı qeydə alınıb.

Bunun qarşısını almaq üçün böyük birjalar ("Binance", "Coinbase") artıq şəxsiyyəti yoxlayır (KYC), şübhəli hesablar bloklanır. Beynəlxalq təşkilatlar (FATF, İnterpol) isə kriptoda pul yuyan şəbəkələri izləyir. İqtisadçı qısa nəticə olaraq bildirib ki, kripto özü pis deyil, amma nəzarət olmadıqda pul yumaq üçün istifadə oluna bilər. Buna görə indi dövlətlər və birjalar daha çox şəffaflıq və yoxlama sistemləri qururlar.

Kamran Hacıyev vurğulayıb ki, kriptovalyutanın arxasında olan blokçeyn texnologiyası isə çox faydalıdır. Bu texnologiya sayəsində əməliyyatlar şəffafdır və saxtalaşdırmaq çətindir, bank olmadan ödəniş etmək mümkündür, xərclər azalır və əməliyyatlar sürətlənir. Artıq banklar və dövlətlər bu texnologiyadan öz rəqəmsal pullarında istifadə etməyə başlayıblar.

Kamran Hacıyevin yekun nəticəsinə görə, kriptovalyuta yaxın illərdə dolları və ya manatı əvəz etməyəcək, amma pulun gələcək forması onun prinsipi ilə işləyə bilər. Yəni gələcəkdə cibimizdə kağız pul olmasa da, rəqəmsal manat və ya dollar blokçeyn sistemi ilə işləyə bilər - bu isə "Bitcoin"in ideyasıdır.