Mədəni faciə Mosul Muzeyinin dağıdılması

2015-ci ilin fevralında yayılan bir video dünya ictimaiyyətinə sanki daşdan deyil, yaddaşdan parçaların qırıldığını göstərdi. O videoda İŞİD üzvləri qədim heykəlləri çəkiclə dağıdır, onların qırılma səsləri isə min illərin səssiz dilini boğurdu. Bu səhnə sadəcə bir muzeyin məhv edilməsi deyildi, mədəni yaddaşın kəsilməsi, insanlığın öz tarixindən üz çevirməsi idi.

Bu hadisə həm dini fanatizmin, həm də postkolonial münaqişələrin mədəni nəticəsi kimi oxuna bilər. Qərbin Yaxın Şərqdə yaratdığı siyasi boşluqlar, İŞİD kimi qrupların yüksəlişinə zəmin hazırladı. Amma maraqlısı odur ki, həmin boşluqlar yalnız siyasi deyil, həm də mədəni boşluqlar yaratdı və insan öz tarixini qorumaqdan məhrum oldu.

Mosul Muzeyinin dağıdılması hadisəsi bu gün üçün sadəcə arxivləşdirilmiş bir faciə deyil. Bu, bəşəri dəyərlərin yoxa çıxmasının canlı sübutudur. Hər daşın altında bir sivilizasiyanın nəfəsi, hər heykəldə bir inancın hekayəsi vardı. Və o hekayələr qırıldıqca, insanlığın bir parçası da unudulur.

Bu araşdırma yazısı Mosul Muzeyinin məhvini yalnız bir “mədəni hadisə” kimi deyil, sosioloji, psixoloji və ideoloji aspektlərdə təhlil etməyi hədəfləyir. Məqsəd, bu dağıntının arxasında duran mədəni zorakılığı, kollektiv yaddaşın travmasını və beynəlxalq səviyyədə “mədəni soyqırım”ın yeni formalarını göstərməkdir.

Mosul Muzeyi İraqın ikinci böyük muzeyi hesab olunur və 1952-ci ildə açılıb. Muzeyin yerləşdiyi Mosul şəhəri qədim Ninəva sivilizasiyasının yaxınlığında yəni, bəşəriyyətin ilk şəhər mədəniyyətlərindən birinin qəlbində yerləşirdi. Burada Assuriya, Akkad, Hatra və Parfiya dövrlərinə aid eksponatlar saxlanılırdı. Muzeyin kolleksiyası təkcə İraqın deyil, bütün Mesopotamiyanın mədəni irsinin bir hissəsi sayılırdı (UNESCO World Heritage Report, 2015).

Mosul Muzeyi həm də bir yaddaş mərkəzi idi. Əsrlər boyu bu torpaqlarda formalaşan dini, etnik və estetik müxtəlifliyin simvolu. Əsərlərin bir hissəsi, xüsusilə də lamassu (qanadlı öküz formalı qoruyucu heykəl), qədim Assuriya padşahlarının relyefləri və Hatra şəhərinin daş fiqurları yalnız arxeoloji deyil, həm də ideoloji dəyərə malik idi. Onlar qədim dövrlərdə güc, müdriklik və ilahi himayəni təmsil edirdi.

2015-ci ilin fevralında İŞİD (İraq Şam İslam Dövləti) tərəfindən yayımlanan video kadrlar Mosul Muzeyindəki çoxsaylı əsərlərin çəkiclə, qazma alətləri ilə məhv edilməsini göstərirdi. Videoda bir döyüşçü deyirdi: “Bu bütlər bizim sələflərimiz tərəfindən qırılmalı idi, amma onlar etmədilər. Biz indi onların əvəzini çıxırıq”.

Bu ifadə, İŞİD-in hadisəyə verdiyi “dini haqq qazandırma” cəhdini açıq göstərirdi. Lakin çox keçmədən məlum oldu ki, dağıdılan əsərlərin bir hissəsi orijinal, digəri isə replika idi. Çünki İraq hökuməti 2003-cü il müharibəsindən sonra bəzi orijinalları Bağdada köçürmüşdü (Al Jazeera, The Full Story Behind ISIL’s Takeover of Mosul Museum, 2015).

Buna baxmayaraq, orijinal əsərlər arasında Assuriya hökmdarlarının relyefləri, lamassu fiqurları, eləcə də Hatra mədəniyyətinə aid nadir heykəllər də vardı. Hər bir daşın dağıdılması bir mədəni dövrün susdurulması idi.

UNESCO və BMT bu hadisəni dərhal “bəşəriyyətə qarşı cinayət” kimi tanıdı. UNESCO Baş direktoru İrina Bokova bəyanatında yazırdı: “Bu, sadəcə bir muzeyin dağıdılması deyil. Bu, İraq xalqının tarixini və insanlığın kollektiv yaddaşını silmək cəhdidir”. (UNESCO Press Release, 2015).

Bəzi Qərb media qurumları, xüsusilə The Guardian və CNN, hadisədən sonra apardıqları araşdırmalarda dağıdılan əsərlərin çoxunun saxta ola biləcəyini bildirdilər. Çünki videoda qırılan bəzi fiqurların içindən dəmir çubuqlar və boş gips qatları görünürdü. Lakin arxeoloq Amar al-Jabburi (Mosul Universiteti) 2017-ci ildə bəyan etdi ki, “müxtəlif salonlarda orijinal əsərlər də vardı və onların bir qismi tamamilə məhv edilib” (BBC, Mosul Museum: Rebuilding After ISIS, 2017).

Bu mübahisə, əslində, hadisənin miqyasını dəyişmir. Çünki, orijinal olsun və ya olmasın, dağıdılan hər bir fiqur tarixi simvolun, insan yaddaşının vizual kodunun məhvidir. Simvolik məna bəzən maddi orijinallıqdan daha güclüdür.

Hadisədən dərhal sonra UNESCO “Emergency Action Plan for Iraq” adlı xüsusi proqram yaratdı. Məqsəd dağıdılmış və ya oğurlanmış əsərlərin sənədləşdirilməsi, rəqəmsal arxivləşdirilməsi və gələcəkdə bərpa layihələrinin hazırlanması idi. Eyni zamanda, 2015-ci ilin martında BMT Təhlükəsizlik Şurası 2199 saylı qətnamə ilə İŞİD-in antik artefakt ticarətini terrorizmin maliyyə mənbəyi kimi tanıdı.

Bir çox beynəlxalq muzey, o cümlədən British Museum, Louvre, Metropolitan Museum of Art Mosul faciəsindən sonra “digital heritage” (rəqəmsal irs) layihələrinə qoşuldu. Texnologiya ilə bərpa edilən 3D modellər Mosulun virtual muzeyinə çevrildi. Lakin bu səylər, məhvolmuş yaddaşın yerini tam doldura bilmirdi.

Fransız antropoloq Claude Lévi-Strauss “Yaban düşüncə” əsərində yazırdı ki, “Mədəniyyətin ölümü bəzən insanın ölümündən daha səssiz, amma daha dərin olur.” Mosul Muzeyinin dağıdılması bu səssiz ölümün vizual təcəssümü idi. Orada daşlar qırılırdı, amma əslində məna parçalanırdı. Hər bir heykəl insanın tarixi ilə bağını qoruyurdu və o bağ qırıldıqda, insan öz mənəvi tarixi ilə əlaqəsini itirir. Bu baxımdan Mosul hadisəsi mədəni faciə olmaqla yanaşı, həm də mədəni soyqırımın bir formasıdır.

BMT-nin 2016-cı il hesabatında qeyd olunur ki, İŞİD tərəfindən mədəni irsin sistemli şəkildə məhv edilməsi “cultural genocide”, yəni mədəni soyqırım tərifinə uyğundur (United Nations Report on the Protection of Cultural Heritage, 2016). Çünki məqsəd yalnız fiziki dağıtmaq deyil, xalqların kimliyini və yaddaşını silmək idi.

İŞİD-in mədəni irsə qarşı zorakılığı sırf dini motivlərlə izah edilə bilməz. Onların “bütpərəstliyin təmizlənməsi” adı altında apardıqları məhv etmə, əslində hakimiyyətin ideoloji teatrıdır. Alman filosofu Hannah Arendt totalitarizmin mahiyyətini izah edərkən deyirdi: “İdeologiya reallığı yox etməklə özünü var edir.” İŞİD üçün Mosul Muzeyi də elə o “reallığın” bir parçası idi. Başqa bir tarix, başqa bir mədəniyyətin varlığı. Onu yox etmək, tək həqiqətin (öz ideologiyalarının) qaldığını göstərmək idi.

Əslində, bu vandalizm mədəniyyətin çoxsəsliliyinə qarşı bir təcavüzdür. Çünki muzeylərin mənası fərqlərin bir arada yaşamasındadır. Mosul Muzeyində Assuriya heykəlləri ilə yanaşı xristianlıq, yəhudilik və İslamdan əvvəlki inancların izləri vardı. Bu çoxmədəniyyətlilik İŞİD üçün ideoloji təhlükə idi. Onlar tarixdəki müxtəlifliyi yox etməklə vahid və itaətkar bir yaddaş modeli yaratmaq istəyirdilər.

Mədəniyyət sosioloqu Zygmunt Bauman “Maye modernlik” əsərində qeyd edir ki, “Mədəniyyətin məhvi cəmiyyətin tək səsə məhkum edilməsidir”. Mosulda qırılan daşlar təkcə qədim mədəniyyətin yox, müasir dünyanın da çoxsəsliliyinin sükuta bürünməsi idi.

Heykəl insanın özünü, tanrısını və təbiətlə əlaqəsini simvollaşdırdığı üçün onu dağıtmaq, əslində tanrını susturmaq, insanın öz yaradıcılıq gücünü inkar etməkdir.

İŞİD-in videolarında qırılan hər bir heykəl sanki “yaradıcı ağlın məhkum edilməsi” səhnəsinə çevrilirdi. Bu hadisə sadəcə daşın qırılması deyil, dilin, estetik düşüncənin, kollektiv ruhun parçalanması idi.

Bu məqamda mədəniyyətşünas Edward Saidin “Mədəniyyət və imperializm” əsərində dediyi fikir xatırlanır: “Mədəniyyət gücün alternativ tarixidir.” Mosulda bu alternativ tarix qırıldı. Çünki o, gücün nəzarətindən çıxmış bir tarix idi. Heykəllərin qırılması həm də “tanrıların susdurulması” aktıdır. Qədim Mesopotamiya mədəniyyətində daş fiqurlar bəzən qoruyucu ruh hesab olunurdu. Onların qırılması, bu mənada, kültürün qoruyucu qatının da məhv edilməsi demək idi.

Mosul hadisəsi lokal bir faciə kimi görünsə də, onun təsiri bütün Yaxın Şərq kimliyinə yönəlmişdi. Çünki bu mədəniyyət bölgəsi “ilk şəhər”, “ilk yazı”, “ilk kitabxana”, “ilk qanun” kimi bəşəri başlanğıcların məkanıdır. Bu başlanğıcların daşlaşmış izləri qırıldıqda, bəşər sivilizasiyasının başlanğıcı məhv edilir.

Mədəni terrorun mahiyyəti ondadır ki, o, yalnız fiziki deyil, simvolik ölüm yaradır. Antropoloq Maurice Halbwachs “Kollektiv yaddaş” anlayışında göstərir ki, yaddaşın məhv edilməsi bir cəmiyyətin özünü tanıma gücünü itirməsidir. Mosul Muzeyinin dağıdılması ilə İraq xalqı təkcə maddi irsini deyil, özünü tanıma imkanını da itirdi. Qəribədir ki, İŞİD bir tərəfdən “İslamın tarixini qoruduğunu” iddia edirdi, amma digər tərəfdən məhz İslamdan əvvəlki mədəni qatları məhv etməklə, İslamın da tarixi dərinliyini yox edirdi. Bu paradoksal vəziyyət, dini radikalizmin mədəni amneziyaya çevrildiyini göstərir.

UNESCO-nun mədəni irsin qorunması üzrə eksperti Irina Bokova həmin dövrdə demişdi: “Tarixə qarşı zorakılıq, gələcəyə qarşı zorakılıqdır”.

Mosul hadisəsi bu fikrin ən dəqiq təsdiqidir.

2015-ci il hadisəsindən sonra Mosul sakinlərində yaranan duyğu, sadəcə “qorxu” deyil, “mənlik itkisi” idi.
Sosioloq Pierre Nora-nın “yaddaş məkanları” anlayışına görə, cəmiyyət yaddaşını yalnız yazılı tarixlə deyil, məkanlar vasitəsilə qoruyur. Muzeylər bu baxımdan ən güclü yaddaş ocaqlarıdır. Mosulun muzeyi dağıldıqda, bu yaddaşın da səsi kəsildi. İnsanlar tarixlərini daha görmədikcə, özlərini də görə bilmədilər.

Psixoloji baxımdan bu hadisəni “kollektiv travma” kimi oxumaq mümkündür. Travma təkcə fərdi səviyyədə deyil, bir toplumun bütöv yaddaşında da iz buraxır.

Mosul əhalisi üçün bu hadisə “tarixin ölüm səhnəsi” idi. İnsanlar muzeyin yandırılmasını, heykəllərin qırılmasını ekranda izləyərkən, bir tərəfdən qəzəb, digər tərəfdən yoxluq hissi yaşadılar. Bu, “xatırlamağı mümkün olmayan keçmiş”ə çevrildi. Yəni yaddaş travmayla yükləndikcə, insanlar xatırlamaqdan qorxmağa başladılar.

Mədəniyyətin məhv edilməsi, insanı köklərindən qoparır. O, artıq tarixin bir parçası kimi deyil, boşluqda qalan bir varlıq kimi hiss edir özünü. Mosul hadisəsindən sonra bir çox yerli ailələr üçün “mən kiməm?” sualı reallığa çevrildi. Çünki mədəni köklər silindikcə, kimlik də dağılır. Bu baxımdan, İŞİD-in törətdiyi mədəni zorakılıq, sadəcə bir şəhərin dağıdılması deyil, insanın “var olma duyğusunun” dağıdılması idi. Hər bir toplum öz dəyərlərini və mənəvi sərhədlərini simvollar və obyektlər üzərindən ötürür. O simvollar itəndə, cəmiyyətin nəsillərarası yaddaşı da itir. Bu baxımdan yaşanılan faciə bəşəri dəyərlərin silinməsi aktı idi, həm də görünməz şəkildə.

Mosul Muzeyinin dağıdılması hadisəsi qlobal səviyyədə bir sual doğurdu: bəşəriyyət öz mədəni irsini necə qoruyur və niyə bu qədər asan itirir? Çünki Mosulda dağıdılan yalnız bir şəhərin yaddaşı deyildi, bütün insanlığın ortaq tarixi idi. Hadisədən sonra dünya ictimaiyyəti mədəni irsin təkcə estetik və elmi dəyər daşımadığını, həm də sülh, yaddaş və kimlik üçün həyati əhəmiyyət daşıdığını daha dərindən anladı.

UNESCO 2015-ci ildə Mosul faciəsindən sonra “Cultural Cleansing” (mədəni təmizləmə) anlayışını beynəlxalq səviyyədə gündəmə gətirdi. Bu termin, dini, etnik və ya ideoloji motivlərlə mədəni irsin planlı şəkildə məhv edilməsini ifadə edir. Təşkilatın o zamankı baş direktoru İrina Bokova bəyan etmişdi: “Mədəni irsin məhv edilməsi insanlığın kollektiv yaddaşının silinməsidir. Bu, təkcə daşlara yox, insanların kimliyinə hücumdur”.

Bu ifadə, mədəniyyətin qorunmasının sırf texniki yox, həm də etik məsuliyyət olduğunu göstərdi. UNESCO bu hadisədən sonra “#Unite4Heritage” kampaniyasını başlatdı və məqsəd qoydu ki, hər bir fərd öz tarixi irsini qorumağın subyekti kimi davranmalıdır.

Hadisənin mediada əksi maraqlı sosial fərqləri də üzə çıxardı. Qərb mediası hadisəni “sivilizasiyaya qarşı barbarlıq” kimi təqdim etdi, Şərq mediasında isə bu, “dini fanatizmin insanlıqdan qopması” kontekstində müzakirə edildi. Amma hər iki diskursda bir ortaq məqam vardı: insan mədəniyyəti öz əlləri ilə məhv edir.
BBC və Al Jazeera kimi qurumların reportajlarında Mosul sakinlərinin ifadələri həm ağrı, həm də təslimiyyətlə dolu idi: “Biz muzeyə getmirdik, çünki orada özümüzü görürdük. İndi nə muzey var, nə biz”.
Bu cümlə, əslində, hadisənin bütün sosial mənasını özündə cəmləyir. Tarix gedəndə, insan da gedir…

Faciədən sonra bir çox universitetlər və texnologiya şirkətləri “rəqəmsal yaddaş” layihələrinə start verdi. 3D modelləşdirmə və süni intellekt texnologiyaları ilə itirilmiş heykəllərin, yazı lövhələrinin, salonların rekonstruksiyası həyata keçirildi. Stanford Universitetinin “Digital Archaeology Initiative” layihəsi və Oxford-un “Project Mosul” təşəbbüsü, mədəniyyətin fiziki deyil, informasiya şəklində yaşadılmasının mümkün olduğunu göstərdi. Bu, mədəniyyətin ölümə qarşı dirəniş forması idi: daşları qırsalar da, xatirəni silmək mümkün deyildi.

Bütün bu bərpa təşəbbüsləri, əslində, bir sualın cavabıdır: mədəniyyət bərpa olunurmu, yoxsa yenidən doğulurmu?

İŞİD tərəfindən məhv edilən artefaktların bir çoxu fiziki olaraq itdi, amma onların mənəvi dəyəri daha da artdı. Çünki hər bərpa cəhdi, insanlığın öz keçmişinə bağlanma ehtiyacının göstəricisidir.

Mosulda 2020-ci ildən bəri başlanılan muzeyin yenidən qurulması layihəsi sadəcə texniki iş deyil, bəşəriyyətin öz yaddaşına qayıdış səfəridir.

Sosioloq Jan Assmann demişdi: “Yaddaş bərpa olunmur, amma yenidən yazılır”.

Mosul da bu mənada yenidən yazılır: qırılmış daşlar, yandırılmış mətnlər, dağıdılmış salonlar indi bir kollektiv dirənişin simvoluna çevrilib.

Bu hadisə bizə bir daha göstərdi ki, mədəniyyətin məhv edilməsi insanlığın mənəvi iflasıdır. Mədəniyyətin qorunması isə təkcə keçmişi saxlamaq deyil, gələcəyi *insan kimi saxlamaqdır. Əgər bir xalq öz muzeyinə sahib çıxmırsa, bir gün kimliyini də başqalarının tarixi içində itirəcək. Bu səbəbdən Mosulun külündən doğan sual budur: “Biz öz yaddaşımızı qoruyuruqmu, yoxsa başqalarının onu bizim əvəzimizə yazmasına icazə veririk?”.

Cavab isə hər bir insanın vicdanında gizlidir.

Nigar Şahverdiyeva
Sosioloq, araşdırmaçı yazar