Mənasızlıq qorxusu, yoxsa insanlığın ən böyük instinkti?

İnsan var olduğu gündən bəri eyni sualı təkrarlayır: “Həyatın mənası nədir?” Bu sual min illər boyunca fəlsəfənin, dinin, ədəbiyyatın və elmin ən dərin mübahisələrinin mərkəzində dayanıb. Ancaq bəlkə də, daha əsas olan başqa bir sualı çox az adam verib: “İnsan niyə həyatın bir mənasının olmasına ehtiyac duyur?”

Bu ehtiyacın özü insan təbiətinin ayrılmaz hissəsidir. İnsan yalnız yaşayan varlıq deyil, eyni zamanda yaşadığını anlamlandırmaq istəyən varlıqdır. Daş və ya ağac üçün var olmaq kifayətdir, amma insan üçün bu, yetərli deyil. O, “niyə varam?”, “nəyə görə dözürəm?” kimi sualların cavabında öz mövcudluğunu təsdiqləməyə çalışır. Bütün mədəniyyətlər, miflər, dinlər və ideologiyalar da məhz bu ehtiyacdan doğub: mənasızlıq qorxusu qarşısında insanın yaratdığı mənalar.

Lakin bu mənaların heç biri sabit deyil. Tarix dəyişdikcə, insanın mənanı axtarma forması da dəyişib. Bəzən bu, Tanrıya yönəlib, bəzən elmə, bəzən isə öz məninə. Nəticədə, mənanın özü də artıq sabit bir dəyər yox, hər dövrdə yenidən qurulan bir inanc sisteminə çevrilib.

Bu yazıda biz “həyatın mənası nədir?” sualının özündən çox, onun niyə soruşulduğunu araşdıracağıq. Çünki bəlkə də, həyatın mənası yoxdur amma insanın onun var olduğuna inanmaq ehtiyacı, bütün mənaları yaradan yeganə səbəbdir.

Sizcə, insanlığın ən böyük qorxusu nədir? Ölüm? Ola bilər amma insanın ən dərin qorxularından biri ölüm deyil, mənasızlıqdır. Ölüm qaçılmaz olduğu üçün insan onu bir şəkildə qəbul etməyə çalışır, amma “boş yaşamaq” hissi daha ağrılıdır. Bu boşluq duyğusu bəzən həyatın ortasında, hər şey qaydasındaymış kimi görünəndə gəlir. Sanki içimizdə səssiz bir boşluq var və o, bizə hər gün eyni sualı xatırladır: “Bütün bunlar nəyə lazımdır?”

Avstriyalı psixoloq Viktor Frankl “İnsanın mənası axtarışı” adlı kitabında yazırdı ki, insan həyatda hər şeyi itirsə belə, yaşamaq üçün bir niyəsi varsa, hər şeyə dözə bilər. Frankl özü də nasist düşərgəsində bu fikri sınaqdan keçirmişdi. O deyirdi ki, insan mənasızlıq qarşısında məhv olur, çünki mənasızlıq ruhun oksigensiz qalması kimidir. Nəfəs ala bilməyən düşüncə yavaş-yavaş sönür. (Viktor E. Frankl, “Man’s Search for Meaning”, 1946)

Ancaq mənasızlıq qorxusu təkcə fərdi deyil, həm də sosial məsələdir. Müasir insan “özünü tapmaq” adı ilə mənanı istehlak obyektinə çevirib. Motivasiya çıxışları, “özünü inkişaf et” kitabları, sosial şəbəkədə paylaşılan “həyatın mənasını tapdım” hekayələri, bunların hamısı eyni boşluğun ifadəsidir. İnsanlar öz daxili səssizliyini gizlətmək üçün “mənalı həyat” obrazları düzəldir.

Psixoloqlar deyirlər ki, insanın mənasızlıq hissi çox zaman emosional deyil, egzistensial gərginlikdən doğur. Yəni biz xoşbəxt olmadığımız üçün yox, dərinlikdə “nəyə görə yaşayırıq” sualının cavabını itirdiyimiz üçün yoruluruq. Boşluqdan qaçmaq üçün çox danışırıq, çox işləyirik, çox sevirik, amma bəzən sadəcə “niyə” sualını eşitməmək üçün.

Əslində, mənasızlıqla üzləşmək insanı məhv etmir əksinə, o anda insan öz məninə ən yaxın olur. Çünki yalnız o zaman başa düşürük ki, bəlkə də həyatın mənası tapılmalı deyil, yaradılmalıdır. Buna görə biz deyə bilərik ki, insan tək yaşaya bilmir. Tək qalanda mənanı da itirir. Bütün tarix boyu insan cəmiyyət yaradır, çünki cəmiyyət sadəcə birlik deyil, həm də mənanın mənbəyidir. İnsan təkbaşına “niyə varam” sualına cavab tapa bilmir, amma din, mədəniyyət və ideologiya bu sualı onun yerinə cavablandırır.

Fransız sosioloq Émile Durkheim deyirdi ki, insan inanclarını təkbaşına yaratmır. O, mənanı kollektiv şüur vasitəsilə qurur. Cəmiyyət bir növ “mənəvi memarlıq”dır və o, fərdlərə həyatın nə demək olduğunu, nəyə inanmaq və nəyə inanmaqdan qorxmaq lazım olduğunu öyrədir.
(Émile Durkheim, “The Elementary Forms of Religious Life”, 1912)

Əslində, biz çox vaxt fərdi mənanı deyil, paylaşılan mənanı yaşayırıq. Bayramlarda sevinmək, bədbəxt hadisələr üçün ağlamaq, uğuru bəxtlə, itgini qismətlə bağlamaq, bunların hamısı cəmiyyətin bizə ötürdüyü mənalar sistemidir. İnsan bu sistemdən çıxanda, sanki mənasızlıq uçurumuna düşür.

Biz bu prosesi “mənanın sosial istehsalı” adlandıra bilərik. Düşünün ki, hər cəmiyyət öz kosmosunu yaradır, yəni xaosun içində nizam və məqsəd illüziyası. İnsanlar bu kosmosun içində özlərini təhlükəsiz hiss edirlər, çünki orda hər hadisəyə izah var, təsadüf yoxdur. (Peter L. Berger, “The Sacred Canopy”, 1967)

Amma bu mənaların çoxu sarsıldıqda, insan da sarsılır. Sovet dövrünün ideologiyası dağılanda, bir çox insan birdən-birə mənasızlıqla üzləşdi. Çünki illərlə yaşadığı “mənalı sistem” birdən yox oldu. Bugünkü dünyada da eyni şey baş verir. Dəyərlər sürətlə dəyişir, inanclar parçalanır, cəmiyyətin mənanı birlikdə istehsal etmək gücü zəifləyir.

Buna görə də müasir insan daha çox tək qalır. Tək qaldıqca isə “mənanı özüm yaratmalıyam” deyir, amma buna alışmayıb. Çünki əsrlərlə bizə “mənanı sən tapmırsan, sənə verilir” deyiblər. İndi isə bu boşluğun içində, mənanı tapmaq yox, onu qurmaq məsuliyyəti insanın üzərinə düşür.

Müasir insan “özünü tapmaq” axtarışına çıxanda çox vaxt mağazaya düşür. Kitab mağazalarında “xoşbəxtliyin 10 yolu”, “mənalı həyat üçün 7 addım” kimi başlıqlar, sosial mediada “öz enerjini tap”, “vibrasiyanı qaldır” paylaşımları, hamısı eyni məqsədə xidmət edir: mənasızlıqdan doğan boşluğu satıla bilən məhsula çevirmək.

Kapitalizm çox ağıllı sistemdir və o, insanın içindəki qorxuları, çatışmazlıqları və arzuları görür, sonra onlara uyğun bazar yaradır. Əgər sən “xoşbəxt deyiləm” deyirsənsə, sənə “xoşbəxtlik kursu” satır. “Mənasız yaşayıram” deyirsənsə, “mənalı həyat təlimi” təklif edir.
Beləcə, “mənanı tapmaq” artıq şəxsi təcrübə yox, istehlak davranışı olur.

Filosof Byung-Chul Han bu vəziyyəti “narsisistik cəmiyyətin paradoksu” adlandırır. O yazır ki, müasir insan “özünü inkişaf etdirmək” adı altında özünü bazara çıxarır. Hər kəs brendə çevrilib: həyat, bədən, düşüncə, duyğu və.s hamısı satışdadır. (Byung-Chul Han, “The Burnout Society”, 2010)

Artıq mənanı tapmaq üçün müdrikliyə deyil, alış-verişə gedirik. Yeni bir paltar, yeni bir kurs, yeni bir münasibət, yeni bir “mən” və hər dəfə fərqli qablaşdırmada eyni boşluq. Lakin bu dövranın bir sonu yoxdur. Çünki sistemin işləməsi üçün insanın tam dolmaması lazımdır. Əgər biz bir gün həqiqətən “mənalı yaşamağı” tapsaq, kapitalizm öz müştərisini itirəcək.

Beləliklə, “mənasızlıq” bu dövrün gizli yanacaq mənbəyinə çevrilib. İnsanlar mənanı axtardıqca istehlak artır, istehlak artdıqca mənasızlıq dərinləşir. Bu, sonsuz dövrədir: insan nə qədər çox axtarırsa, o qədər çox itirir. Bəlkə də, mənanın bu qədər dəyərli görünməsinin səbəbi onun tapılmaması deyil, onun satılmamasıdır.

Bugün həyatımızın böyük hissəsini ekran qarşısında keçiririk. Telefonlar, sosial şəbəkələr, süni intellekt sistemləri və.s hamısı bizi bir-birimizə yaxınlaşdırırmış kimi görünür, amma əslində özümüzdən uzaqlaşdırır.

Texnologiya insana “sonsuz əlaqə” vəd edir, amma bu əlaqələrdə dərinlik yoxdur. Söhbətlər qısa, duyğular səthi, münasibətlər isə tez sönür. İnsan daha az hiss edir, amma daha çox paylaşır. Bütün dünya bir toxunuş qədər yaxındır, lakin eyni anda hər şey əlçatmaz dərəcədə mənasız görünür.

Psixoloqlar bu halı emosional süstlük adlandırırlar. Çünki insan artıq həddindən çox məlumat və stimul qəbul edir, amma onların heç biri dərin mənaya çevrilmir. Bir paylaşımın altına yüz “bəyənmə” gəlir, ancaq bir cümləlik təsəlli, ya da bir baxış qədər səmimilik yoxdur.

Süni intellekt dövründə mənanın axtarışı daha da çətinləşir. Çünki artıq insanın yerinə düşünən, yaradan, hətta “duyğulanan” sistemlər var. Bu, çoxlarını qorxudur: “Əgər maşınlar da düşünürsə, bəs bizim düşünməyimizin mənası nədir?”

Amma bəlkə də problem texnologiyada deyil, bizim onunla necə yaşamağımızdadır. Biz artıq təbiətdən, səssizlikdən, tənha düşüncədən uzaqlaşmışıq. Hər an diqqətimizi oğurlayan ekranların içində mənanı itiririk. Həyat bir “bildiriş səsi” qədər qısalıb.

Mənasızlıq indi artıq fəlsəfi boşluq yox, rəqəmsal sükut halına çevrilib. İnsan düşünmür, “skroll” edir və hiss etmir, “paylaşır.” Və ən qorxulusu budur ki, bu vəziyyət bizə normal görünür. Bu, bəlkə də insanın yetişməsinin son mərhələsidir, mənasızlıqdan qorxmamaq. Çünki mənasızlıqla barışan insan, artıq hər şeyin mənasını yarada bilən insana çevrilir. Həyat birdən-birə “nəyə görə yaşayıram?” sualına cavab istəmir, sadəcə yaşamaq aktının özündə dəyər tapır.

Müasir dövrdə bu fikri yenidən düşünmək vacibdir. Çünki biz çox vaxt mənanı tapmaq üçün yaşamağı unuduruq. Mənasızlıqdan qaçmaq üçün hər şeyi doldururuq: vaxtımızı, ekranımızı, həyatımızı. Amma bəlkə də mənasızlıq boşluq deyil, potensialdır. Boşluq olmasa, heç nə yaranmazdı. Hər yaradılış, o cümlədən mənanın öz doğuluşu da boşluqdan başlanır.

Mənasızlıqla barışmaq, dünyanı rəngsiz görmək deyil. Əksinə, bu, rəngləri ilk dəfə görməkdir, ünki artıq onları zorla boyamırsan. Beləcə, həyatın mənası, bəlkə də, heç vaxt tapılmayacaq. Amma insan onu axtararkən özü bir mənaya çevrilir.

Nigar Şahverdiyeva
Sosioloq, araşdırmaçı yazar