Modest Musorqskinin portreti Bir rəsmin dedikləri

"Bir rəsmin dedikləri" rubrikasının budəfəki qonağı sənətşünas Gülbən Abdullayevadır. Onunla məşhur rusiyalı rəssam İlya Repinin "Modest Musorqskinin portreti" əsərindən danışmışıq.

İlya Repin XIX əsr rus incəsənətinin görkəmli realist rəssamıdır. Yaradıcılığının erkən dövründə, Repin əsasən müasir həyata və cəmiyyəti narahat edən problemlərə müraciət edirdi. Çiçəklənmə dövrü 1880-ci illərə təsadüf edən yaradıcılığında isə müasirlərinin portretləri, tarixi janr əsərləri və məişət mövzulari əsas yer tutur. Tarixi janrda yaratdığı əsərlərdə əsas məqsəd təsvir edilən hadisənin emosional ifadəliliyini tamaşaçıya çatdırmaq idi. Müasirlik mövzusu Repin yaradıcılığının ana xəttidir.

- Bu portret Repin yaradıcılığının hansı dövrünə aiddir?

- Repinin 1881-ci ildə yaratdığı "Modest Musorqskinin portreti" sənət tarixində insan ruhunun əbədi izlərinin vizual sənədə çevrilməsi kimi dəyərləndirilir. Bu portret, Musorqskinin ömrünün ən son günlərində, onun artıq həyatla vidalaşdığı məqamda çəkilib. Rəssam İlya Repin bu əsəri cəmi 4 gün ərzində, Sankt-Peterburq Hərbi Hospitalında, xəstə yatağında can çəkişən dostunun yanında tamamlayıb.

Modest Musorqski dövrünün ən orijinal və azad ruhlu bəstəkarlarından idi. O, rus xalq musiqisinə əsaslanan, akademik çərçivələri çox vaxt aşan, dərin ruhani və ekspressiv musiqilər bəstələyirdi. Lakin həyatının son illəri, xüsusilə də 1870-ci illərin sonlarından etibarən, bəstəkar üçün ağır maddi sıxıntı, depressiya və alkoqol asılılığı ilə keçib. Onun fiziki vəziyyəti getdikcə pisləşib və 1881-ci ilin fevral ayında ağır vəziyyətdə hospitala yerləşdirilib. Bu məqamda Repin onu ziyarət etmək üçün hospitala gəlir. Onlar daha öncədən tanış idilər və Repin, Musorqskinin ruhundakı tənhalığı, alovlu dahiliklə yanaşı, kədərli bir ömrün izlərini çox yaxşı bilirdi. O, bu anı əbədiləşdirmək üçün öz fırçasına sarılır. Portreti çəkməyə başlayanda Musorqski artıq zəif düşmüş, danışmağa və hətta hərəkət etməyə belə çətinlik çəkirdi. Repin əsəri birbaşa xəstəxana otağında, real şəraitdə çəkib. Musorqski, ölümündən cəmi 10 gün əvvəl, 42 yaşında bu portret üçün poz verib. Repin tələsirdi - çünki dostunun nə qədər yaşayacağını bilmirdi və onu son dəfə olduğu kimi göstərmək istəyirdi: zəif, qırılmış, amma hələ də ruhunda sənət alovu qalan bir insan kimi.

Portret Musorqskinin ad günündən bir neçə gün sonra, 17 mart 1881-ci ildə tamamlanır. Təəssüf ki, bəstəkar səhəri gün - 28 mart 1881-ci ildə dünyasını dəyişir. Bu portret onun son vizual şahididir.

Repin bu əsəri yalnız bir dostluq borcu kimi deyil, həm də sənətə və sənətkara ehtiram jesti olaraq çəkmişdi. O, bu əsərlə Musorqskinin ömrünün son akkordunu fırçasıyla səsləndirmiş oldu. O, Musorqskini qəhrəman kimi yox, insan kimi çəkdi və bu, portret sənətində ən çətin, lakin ən uca zirvədir.

Əsər yaradıldığı dövrdə Rusiya çarizminin sərt rejimi, sənətkarlar və ziyalılar üzərində təzyiqi artırmaqda idi. Bu portret həm də daxili çöküşlə siyasi tənhalığın vizual metaforasıdır. Musorqski təklikdə və köməksiz şəkildə ölürdü. Onun musiqisi tanınmağa başlamışdı, amma özü artıq dövründən kənar bir dahiyə çevrilmişdi. Rəssam burada həqiqəti çəkdi - ölümə yaxın, amma hələ də sənətin ruhunu içində daşıyan bir adamı.

- Əsərin rəng həlli necədir?

- Repinin "Musorqskinin portreti" əsərində rəng, təkcə estetik vasitə kimi yox, həm də psixoloji və metaforik dərinlik daşıyan bir element kimi istifadə olunub. Bu portretdə rənglər sanki bir fırça yox, bir duyğu ilə seçilib. Hər çalarlıq, hər ton Musorqskinin daxili vəziyyətini - onun fiziki tənəzzülünü, ruhunun iztirabını və həyatdan qopmaq üzrə olan varlığını tamaşaçıya çatdırmaq üçün seçilib. Əsərin əsas koloritində torpaq tonları, tünd yaşıl, solğun qəhvəyi, boz, qırmızımtıl və solğun mavi rənglərə üstünlük verilir. Bu rənglərin birlikdə yaratdığı təsir boğucu, tutqun və ağır bir auradır. Bu atmosfer, təkcə Musorqskinin olduğu vəziyyəti deyil, həm də tamaşaçının ruhuna da keçən bir iç sıxıntısını, bir vidalaşma hissini daşıyır. Xüsusilə fonun tünd yaşıl və çirkli boz qarışığında təqdim olunması, həm hospital mühitini göstərir, həm də Musorqskinin bu dünyadan getməyə hazırlaşan ruh halını simvollaşdırır. Musorqskinin sifəti Repin tərəfindən heyrətamiz dərəcədə realist və vəcd dolu şəkildə təsvir olunub. Üzündəki solğun qırmızı, çəhrayı-çəngər tonlar bədəninin zəiflədiyini, dərisinin qan dövranından məhrum qaldığını göstərir. Amma eyni zamanda bu qırmızılıq - içində hələ sönməmiş sənət alovunun işartısıdır.

Dodaqları quruyub, yanaqları çəkilib, gözlərinin ətrafında göyümtül, soyuq çalarlar mövcuddur. Bu isə Musorqskinin həm yorğunluğunu, həm də ölümə yaxınlaşan halını daha da dramatikləşdirir.

Bəstəkarın əynindəki yaşıl-mavi hospital geyimi əsərin ümumi rəng harmoniyasına tam uyğunlaşdırılıb. Bu rəng, adətən, sakitlik, durğunluq və ümidsizliklə əlaqələndirilir. Əsərdə bu tonlar obrazı fonla birləşdirir, sanki Musorqski artıq bu reallığın bir parçası olmaqdan çıxaraq fonun bir hissəsinə çevrilib.

Bu rəng seçimi ilə Repin, təkcə fiziki ölüm deyil, sosial və emosional silinməni də vurğulayır. Musorqski bu rənglərin içində əriməyə, yox olmağa doğru gedir.

Əsərdə sərt işıq yox, yumşaq və yayılmış bir işıqlandırma müşahidə olunur. Bu işıq bədənin bir tərəfinə çox az düşür, əsas diqqət isə üzün ifadəsinə yönəldilir. Repin burada işıq və rəng kontrastını minimal saxlamaqla tamaşaçını portretin "təsviri" deyil, "hissi" tərəfinə fokuslayır.

- Musorqskinin siması daha işıqlı tonda işlənib. Bunun səbəbi nədir?

- Bu da onun ruhani aurasını, iç aləminin hələ də canlı olduğunu göstərir. Digər tərəfdən isə bu işıqlandırma əsərin ümumi rəng palitrası ilə ziddiyyətdə deyil - əksinə, sükutun içindəki işıq təsiri yaradır. Rəssam rəngləri burada sadəcə vizual gözəllik üçün yox, həm də simvolik mənalarla yükləyir. Boz tonlar - solğunluq, tənhalıq, hissizləşmədir. Tünd yaşıl - depressiya, ağır düşüncə yükü, çürümə və zəifləmədir. Qırmızımtıl yanaqlar - daxili mübarizə, iç alov, fiziki zəifliklə ruhi enerji arasında konflikt. Solğun mavi - həyatdan uzaqlaşmaq, metafizik bir sükutdur. Bu simvolik rəng dili əsəri sırf portret olmadan çıxarır və onu psixoloji sənət bəyanatına çevirir. Repin Musorqskinin necə "yavaş-yavaş yoxa çıxan" halını boğucu rənglərlə göstərərək, həm iztirab, həm də dərin hörmət ifadə edir.

Rənglər o qədər emosional və dəqiq işlənib ki, bu portretə baxan hər kəs sənətkarın əzabına yalnız baxmır - onu hiss edir, onu yaşayır.

- Bəs kompozisiya haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Burada kompozisiya - sadəcə portretin quruluşu deyil, sənətkarın ruh halının, cəmiyyətdəki yerinin və ölümə yaxınlaşma anının təsviri üçün istifadə olunan vizual bir dillə yazılmış dramaturgiyadır.

Bu kompozisiya klassik simmetrik portret anlayışını sındıraraq, daha çox psixoloji realizm və ekspressiv sadəlik üzərində qurulub.

Musorqski, portretin mərkəzinə yaxın bir mövqedə, yarıprofil və azca əyilmiş başla, ağır hospital geyimində təsvir olunub. Pozası rahat deyil, o, artıq bədənini yox, ruhunu daşıyır. Başının yüngülcə bir tərəfə əyilməsi - Musorqskinin təkcə fiziki yorğunluğunu deyil, ruhi təslimiyyətini və razılaşmanı əks etdirir.

Rəssam onun baxışlarını birbaşa tamaşaçıya yox, kənara və bir az yuxarıya yönəldib. Bu, dünya ilə əlaqəni kəsmək, içə qapılmaq və artıq "o dünyaya baxmaq" halını simvolizə edir.

Bu baxışda nə ümid, nə üsyan, nə də qorxu var - sadəcə susqunluq və boşluq var.

Fon son dərəcə sadədir - tünd yaşıl, boz qarışığı fon, heç bir detal, əşya, ya da bəzək yoxdur. Bu, təkcə xəstəxana mühitini yox, həm də Musorqskinin daxili dünyasının tənhalığını əks etdirir.

Fonun detalsızlığı, həm də ölümə yaxınlaşan insanın metaforasıdır. Hər şey silinmiş, diqqət yalnız insana, daha doğrusu, onun üzündəki ifadəyə və ruh halına yönəlib.

Repin klassik portret quruluşundan fərqli olaraq, burada mərkəzi simmetriyadan bir qədər yayınır. Musorqskinin bədəni yüngülcə sola əyilmiş, başı da sola dönmüşdü. Bu, əsərdə balanssızlığı deyil, əksinə, daxili qeyri-sabitliyi, emosional çöküşü vurğulamaq üçün istifadə olunur.

Bu kompozisiya quruluşu Musorqskinin içindəki "tarazlığın pozulmasını", "qopmanı" və "axırın başlanğıcını" vizual olaraq göstərir. Bədii baxımdan bu əyilmə statik bir portretə dinamik enerji verir - lakin bu enerji həyati yox, ruhani bir axındır.

- Musorqskinin əlləri görünmür.

- Bu ondan xəbər verir ki, o, artıq özünü idarə etmək, müdafiə etmək və ya reaksiya göstərmək enerjisini itirib.

Bədəni isə tamamilə xəstəxana geyimi ilə örtülüb. Bədən dili passivdir, lakin boynunun və başının azacıq əyilməsi - portretin ən dərin dramatik nöqtəsidir.

Musorqskinin portretində ifadə o qədər güclüdür ki, kompozisiyanın bütün elementləri ona xidmət edir. Onun baxışlarındakı boşluq, göz qapaqlarının azca şişməsi, sifətindəki ifadəsizlik və bir növ "sükutla razılaşma" halı - bu portretin əsl vizual dinamizmini yaradır.

Repin onun içindəki yaradıcılıq ruhunun, bədii enerjisinin tükəndiyini yox, ölümlə barışan halını göstərir. Burada ifadə hissiyyatsız yox, əksinə, çox qatlı və dərin duyğularla doludur.

Repin kompozisiyanı o cür qurur ki, Musorqski sanki yavaş-yavaş fonda yox olur. Fonla onun geyimi, bədəni, hətta saçlarının rəngi belə bir nöqtədən sonra birləşməyə başlayır. Bu vizual keçid həyatla ölüm arasındakı sərhəddin silinməsi kimi oxunur.

Musorqskinin fiziki mövcudluğu getdikcə "itdikcə", biz onun ruhuna yaxınlaşırıq. Bu, portretin əsas bədii effektidir - kompozisiya sənə fiziki insanı yox, onun ruhunun son izlərini təqdim edir. Bu, təkcə bir portret kompozisiyası deyil, sükutla danışan bir hekayədir.

- Əsər hazırda harada saxlanılır?

- Tablo Rusiyanın ən məşhur və nüfuzlu sənət ocaqlarından biri olan Dövlət Tretyakov Qalereyasında saxlanılır.

- "Musorqskinin portreti" rəssamın digər əsərlərindən hansı xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir?

- İlya Repin portret janrında daim psixoloji dərinliyə və daxili həqiqətə sadiq qalan bir sənətkardır. Məsələn, onun "Lev Tolstoyun portreti" və ya "İvan Qroznı və oğlu" kimi əsərlərində də psixoloji gərginlik və dramatizm güclüdür. Musorqskinin portreti ilə bu əsərlər arasında ortaq cəhətlər çoxdur: realizm, daxili əzabın əks olunması, xarakterin daxilinə nüfuz, sənətkarın səmimi durumu. Fərqli cəhət isə odur ki, bu portretdə faciə artıq baş verib, insan artıq "son"a çatıb. Burada dramatik məqam yox, ölümlə sükutun sərhəddindəki bir nəfəs təsvir olunub. Tolstoy portretində həyatın mübarizəsi, düşüncənin gərginliyi görünürsə, Musorqskidə bitmiş bir ömrün sakitlik içindəki fəryadı var.

- Sizcə, bu rəsm bizə nə deyir?

- Bu portret sadəcə bir insanı göstərmir - bir ruhun sönmə anını sənətə çevirir. Repin bu əsərdə sual verir: "Bir dahini necə xatırlamalıyıq? Onun parlaq zamanlarında, yoxsa sükutla sönərkən?" Musorqski bu portretdə heç bir musiqi aləti ilə əhatələnməyib, heç bir gözəllik və zənginlik simvolu ilə təqdim olunmayıb. Amma bu onun ən parlaq, ən real obrazıdır. Bu portret bizə deyir ki, dahilik gözəllikdə deyil, həqiqətdə yatır. O, bizə həyatla ölüm, sənətlə sükut arasındakı ən incə xətləri göstərir. O xətlərdə insanlığın əsl üzünü - zəifliyini, ehtiyacını, sonsuzluq istəyini çəkir. Bu əsər təkcə Musorqskini deyil, hər bir yaradıcı insanın daxilindəki mübarizəni, acını və əbədi qalmaq istəyini təsvir edir.

Aytac  SAHƏD