Müəllif Hüquqları necə tənzimlənir?

 Tribunainfo.az-a açıqlamasında Müəllif Hüquqları üzrə müstəqil eskpert Zamiq Yunisov bildirib :

Müasir yayımın xüsusiyyətləri

Yayımın bir neçə forması mövcuddur. Bəzən bu yalnız internet üzərindən olur və buna “veb-yayım” (webcasting) deyilir. Eləcə də eyni anda bir neçə mühitdə paralel yayım – yəni “simulcasting” mümkündür; məsələn, televiziya və ya radio efiri eyni zamanda internetdə də yayımlanır. Yayım həm kanalın öz rəsmi saytında, həm də müxtəlif onlayn platformalarda və sosial şəbəkələrdə baş verə bilər. Mütəxəssislərin fikrincə, bu gün televiziya və radionun əsas izləyici auditoriyası məhz internet üzərindən formalaşır.

Yayım sahəsində kollektiv hüquq idarəçiliyi nə üçün vacibdir?

Yayımçıların hesabatlarına əsasən, bir il ərzində yüzlərlə televiziya və radio kanalı milyonlarla müəllif əsərlərindən və fonogramlardan istifadə edir. Bu prosesdə on minlərlə bəstəkar, şair, ifaçı, aktyor, musiqi və video kontent istehsalçısı və digər hüquq sahiblərinin yaradıcılığı iştirak edir. Bu qədər çox müəllif və hüquq sahibindən icazə almaq üçün hər bir yayımçı minlərlə lisenziya müqaviləsi bağlamalı olardı. Hüquq sahibləri isə öz əsərlərindən istifadəni yüzlərlə kanalda ayrı-ayrılıqda izləməli olardılar.

Bu səbəbdən bütün dünyada musiqi kontentinin televiziya və radio yayımı üçün istifadə hüququnun əldə olunması kollektiv idarəetmə mexanizmi ilə həyata keçirilir. Bu sistemin əsas ideyası sadədir: yayımçılar hər müəlliflə fərdi müqavilə bağlamaq məcburiyyətində deyillər, eyni şəkildə müəlliflər də hər yayımçıya ayrıca müraciət etməyə ehtiyac duymur. Bunun əvəzinə onlar hüquqlarını kollektiv idarəetmə təşkilatlarına (KHTİQ – Kollektiv Hüquqların Təminatı üzrə İdarəetmə Qurumları, məsələn, MHUİB və RAYS) həvalə edirlər. Bu sistem artıq 100 ildən çoxdur ki, dünya üzrə uğurla tətbiq olunur.

Bu yanaşma yayımçılara məhdudiyyətsiz sayda əsərdən istifadə üçün hüquqi əsas yaradan “sabit lisenziya” almağa imkan verir. Yayımçının kollektiv təşkilata ödədiyi qonorar isə daha sonra hüquq sahiblərinə çatdırılır. Onlayn yayım zamanı da eyni hüquqi mexanizm tətbiq olunur.

Onlayn musiqi yayımı yalnız hüquq sahiblərinə qonorar ödənildikdə qanunidir

Qanunvericilikdə yayım ayrıca istifadə üsulu kimi ayrıca qeyd olunmasa da, bu, hüquq sahiblərinin belə bir hüquqa malik olmadıqları anlamına gəlmir. Mülki Məcəlləyə əsasən, müəllif öz əsərindən qanuna zidd olmayan istənilən formada istifadə etmək hüququna sahibdir. Burada “istənilən formada” anlayışı müəllifin qanunda ayrıca qeyd olunmayan üsullardan da istifadə edə biləcəyini göstərir.

“İctimaiyə çatdırma” və “ictimai üçün çatdırma” anlayışları fərqlidir

Televiziya və radio kanallarında yayımlanan siqnal fasiləsiz axın şəklində olur. Bu axında konkret bir əsəri seçmək imkanı yoxdur – kontenti yayımçı formalaşdırır və istifadəçi onun qurduğu ardıcıllıqdan kənara çıxa bilmir. Siqnalın çatdırılması real vaxtda və auditoriyanın izləyib-izləməməsindən asılı olmayaraq baş verir. Halbuki “ictimai üçün çatdırma” zamanı istifadəçi özü istədiyi vaxt və məkanda kontentə daxil ola bilir. Televiziya və radio siqnalı istifadəçinin cihazında yalnız müəyyən texniki imkanlarla, məsələn, proqram təminatının yaddaşa yazma funksiyası ilə yadda saxlanıla bilər. Amma bu zaman konkret bir əsər deyil, yalnız axının istifadəçi tərəfindən seçilən hissəsi yadda qalır. Beləliklə, bu tip yadda saxlama artıq “siqnalın çatdırılması” hüququna daxil olmur.

Bu fərqlərin hüquqi nəticələri olduqca əhəmiyyətlidir. Bu anlayışın olmaması istifadə formalarının düzgün təyin edilməməsinə və nəticədə hüquq pozuntularına səbəb ola bilər.

Audiovizual əsərlərdə musiqidən istifadə zamanı hüquqların düzgün təminatı

Onlayn yayım vasitəsilə televiziya proqramlarında musiqidən qanuni istifadə üçün, həmin musiqi əsəri audiovizual məhsulun tərkibinə müəllif və prodüser arasında bağlanan müqavilə əsasında daxil edilməlidir. Daha sonra bu əsərin yayım hüququ prodüser tərəfindən yayımçıya lisenziya müqaviləsi ilə təqdim olunur. Lakin yayımçı hər bir yayım və retranslyasiya halı üçün həmin musiqi əsərinin müəllifinə qonorar ödəməlidir. Bu qayda müəllif hüquqları ilə iqtisadi maraqlar arasında balansı qorumağa xidmət edir.

KHTİQ təşkilatlarının (Kollektiv Hüquqların Təminatı üzrə İdarəetmə Qurumları – məsələn, MHUİB  və RAYS) səlahiyyətləri

Bu təşkilatların fəaliyyəti qanunvericiliyə əsaslanır və həm hüquq sahiblərinin, həm də istifadəçilərin maraqlarının qorunmasına yönəlib. Lisenziyalaşdırma prosesi və qonorar yığımı dövlət akkreditasiyası çərçivəsində aparılır. Hüquq sahibləri bu təşkilatlarla müqavilə bağlayaraq onlara öz hüquqlarını təmsil etmək səlahiyyəti verirlər. Bu səlahiyyətlərə həm ölkədaxili, həm də beynəlxalq səviyyədə hüquqların idarə olunması daxildir.

Son illərdə bu təşkilatlar internetdə müəllif hüquqlarının pozulması ilə mübarizəni gücləndiriblər. Əgər istifadəçi ilə razılıq əldə olunmazsa, son variant kimi məhkəməyə müraciət olunur. Artıq bu sahədə məhkəmə təcrübəsi də formalaşıb.

Hüquq sahiblərinin maraqlarının qorunması

Mülki Məcəlləyə əsasən, kollektiv hüquq idarəetmə təşkilatları hüquq sahiblərinin adından məhkəmədə iddia qaldıra və onların hüquqlarını müdafiə edə bilər.

Əgər internetdə müəllif hüquqları pozulursa, bu zaman KHTİQ təşkilatları müvafiq qanun və normativ aktlara əsaslanaraq tədbirlər görürlər.

KİV (Kütləvi İnformasiya Vasitələri) haqqında qanun televiziya redaksiyalarını müəllif və intellektual mülkiyyət hüquqlarına əməl etməyə borclu edir.

Əsas sual: istifadəçi hüquqları haradandır?

KHTİQ təşkilatları hüquqi münasibətlərdə bazar iştirakçısı kimi çıxış edir. Əgər hansısa istifadəçi belə təşkilatla müqavilə bağlamağın vacib olmadığını iddia edirsə, bu məsələ digər kommersiya mübahisələrində olduğu kimi, mülki və ya arbitraj məhkəməsində həll olunur. Lakin təcrübə göstərir ki, məsələ bir sualla yekunlaşır: yayım zamanı müəllif əsərlərindən istifadə hansı hüquqi əsasla aparılır? İndiyə qədər heç bir yayımçı hər bir musiqi istifadəsi üçün ayrı-ayrı müəlliflərlə bağlanmış müqavilə təqdim edə bilməyib.

Onlayn yayımın lisenziyalaşdırılması mexanizmi bütün bazar iştirakçıları üçün ciddi hüquqi və iqtisadi əhəmiyyət daşıyır. Əgər hüquq sahibləri bu sahədə hüquqlarını birgə şəkildə həyata keçirə bilməzsə, bazarın bütün iştirakçılarının fəaliyyəti qanunsuz sayılacaq.

Bu isə hər yayımçının hər müəlliflə fərdi müqavilə bağlamasını tələb edəcək – bu isə nə texniki, nə hüquqi baxımdan mümkün deyil. Əslində bu, ölkə daxilində televiziya və radio kanallarının onlayn yayımına qadağa qoyulması ilə nəticələnə bilər. Belə vəziyyət isə nə yayım sektorunun, nə də hüquq sahiblərinin maraqlarına cavab verir. Məhz buna görə KHTİQ təşkilatları yayımçıları əməkdaşlığa çağırır və onlayn yayım sahəsində hüquqi sabitliyin təmin olunmasına çalışır.