Müharibədə dağıdılan şəhər yenidən necə dirçəldi? Eski Bilecikdə danışan tarix

Bəzən bir şəhər sizə tarix danışmaz, sizi tarixlə baş-başa qoyar. Türkiyənin Bilecik şəhərindəki Eski Bilecik də məhz belə bir yerdir. Daşları, türbələri, divar yazıları, az qala, havası da səni keçmişə aparır. Osmanlı imperiyasının ilk qığılcımlarının alovlandığı bu bölgədə siyasi qərarların deyil, mənəvi mirasların da izləri görünür. Yəni Eski Bilecik, əslində, köhnə deyil, bünövrədir. Burada ziyarət etdiyim hər türbə, gördüyüm hər bioqrafiya lövhəsi mənə bir şeyi xatırladır: tarixi qoruyub-yaşatmaq həm də gələcəyi qurub-inkişaf etdirməkdir.

"Seranit Azərbaycan"ın təşkil etdiyi mediatur çərçivəsində ziyarət etdiyim bu məkan tarixlə baş-başa qalmaq üçün ən gözəl fürsət idi.

Oxu.Az Eski Bilecikdən reportajını təqdim edir.

Qeyd edim ki, 1921-ci ildə Bilecik yunanlar tərəfindən işğal olunub. İşğal təkcə fiziki deyil, şəhərin tarixinə - mənəvi sütunlarına da zərbə vurub. Məscid, türbə, bazar, evlər yandırılıb, məhv edilib. Dağılmış Bilecikdən cümhuriyyətə cəmi dörd min nəfərlik əhali qalıb. Halbuki 1920-ci illərin əvvəllərində bu şəhərdə 12 min nəfər yaşayırdı. İşğal zamanı Eski Bilecik tamamilə yandırılmış və viran qoyulmuşdu. Şəhərin mərkəzi köçürülərək yenidən tikilib və indiki Bilecik olub. 2000-ci illərdən sonra isə bərpa prosesi başlayıb. Tarixi məkanlar mərhələli şəkildə yenidən inşa edilib. Ancaq orijinal şəhər artıq yoxdur. Bu baxımdan, bu gün Eski Bilecik açıq muzeyi xatırladır. Burada tarixi və yenidən doğulan gələcəyi eyni anda hiss edirsən. Məscidlər yenidən ibadətə açıqdır, türbələr ziyarət edilir, minarələrdən azan səsləri eşidilir.

Müharibədə dağıdılan şəhər yenidən necə dirçəldi? - Eski Bilecikdə danışan tarix

Eski Bilecikdə baş çəkdiyimiz ilk məkan Şeyx Ədəbalının türbəsidir. Bu, sadəcə, bir qəbir daşının altında yatan adamın adı deyil, bir dövlətin fikir atasıdır. Şeyx Ədəbalı XIII əsrdə yaşamış sufi alimi, Osmanlı imperiyasının qurucusu Osman Qazinin qayınatası və ilk şeyxülislamıdır. Amma bu bioqrafik detallar belə onun gerçək böyüklüyünü ifadə edə bilmir. Çünki o, Osman Qazini dövlətə ruhani və etik təməllərlə hazırlayan bir mürşid idi.

Türbənin içində sükut hökm sürür. Ziyarətçilər astaca ona təşəkkür, özlərinə dua edirlər. Bu sükut isə həm də onun məşhur nəsihətinin əks-sədasıdır.

"İnsanı yaşat ki, dövlət yaşasın"

Şeyx Ədəbalının türbəsinin yaxınlığında yerləşən bir guşədə Osmanlı sultanlarının portretləri və bioqrafiyaları yerləşdirilib. Divarboyu sıralanan bu portretlər, sadəcə, tarixi şəxsiyyətlərin şəkilləri deyil, bir imperiyanın, bir dövlətin 600 illik yaddaşıdır. Ən diqqətçəkən məqam isə odur ki, bu təqdimat çox sadədir, lakin didaktik bir təsirə malikdir. Hər padşahın yanında onun dövlətə, elmə və cəmiyyətə verdiyi töhfələr qeyd olunub. Nəticə isə oxucuya və ziyarətçiyə buraxılır.

Buradan Osmanlının ikinci sultanı, Osman Qazinin oğlu Orxan Qazi məscidinə üz tuturam. Orxan Qazi məscidi Eski Bilecikdə babası Şeyx Ədəbalı türbəsinin yaxınlığında yerləşən qədim bir ibadət məkanıdır. Amma bu məscidi fərqləndirən əsas cəhət onun qeyri-adi memarlıq quruluşudur. Ədəbalı türbəsindən bir az aralıda yerləşən Orhan Qazi məscidi dik bir təpənin kənarındakı qayaların üzərində inşa edilib. Məscidin ilk minarəsi bu gün də əsas binadan təxminən 30 metr uzaqda, bir qayanın üzərində ucalır. Məscid Sultan II Əbdülhəmid dövründə təmir olunub və bu günümüzə həmin vəziyyətdə çatıb. Qeyd etdiyim kimi, işğal dövründə şəhər və abidələr zərər gördüyü üçün müstəqillik dövründə yenidən restavrasiya edilib. Məscid erkən dövr Osmanlı memarlığının tipik nümunələrindən biridir. Ən maraqlısı isə odur ki, Orxan Qazi məscidinin önündə hər bazar səhəri birlik və həmrəyliyin gözəl bir nümunəsi yaşanır. Bilecikli xeyriyyəçilər tərəfindən sübh namazından sonra ziyarətçilərə pulsuz şorba paylanır. Məscidin sadəliyi isə ibadətin təməl mahiyyətini qoruyur - təmtəraqdan uzaq, səmimiyyəti və ruhani təvazökarlığı ifadə edir.

Qeyd edim ki, Orxan Qazinin 1322-ci ildə özünün tikdirdiyi bu tarixi məbəd, günbəzi qurğuşunla örtüldüyü üçün xalq arasında Qurğuşunlu Məscid olaraq da tanınır. İlk dəfə məscidə və aralıdakı minarəyə baxanda təəccübümü gizlədə bilmədim. Sonra başımı qaldırıb qarşıdakı qayalıqda onu görəndə belə bir hiss yaşadım: sanki məscid yer üzündə, minarəsi isə göydədir.

Bilecikdəki bu tarixi yerlər yalnız keçmişə deyil, gələcəyə də yol göstərir. Burada gənclər türbələrə baş çəkir, yaşlılar dua edir, müəllimlər şagirdlərə tarixi anladırlar. Hər abidə bir kitab, hər daş bir cümlədir. Eski Bileciyi tərk edəndə bir sufi kəlamı yadıma düşür: "Ölülər deyil, canlılar unudurlar".

Çünki bu yerlər bizə təkcə nə baş verdiyini deyil, niyə baş verdiyini, daha önəmlisi, niyə yadda saxlamalı olduğumuzu xatırladır. Əgər bir gün yolunuz Bileciyə düşsə, yalnız türbələri və tarixi abidələri ziyarət etməyin, öz içinizə də baş çəkin. Elə Şeyx Ədəbalı da bunu tövsiyə edərdi. Özünü kəşf edən dünyanı kəşf edər.

Mərahim Nəsib