Niqab, yoxsa “terrorçulara maska? QADAĞALARA fərqli münasibət

Qazaxıstan Prezidenti Kasım-Jomart Tokayevin niqabla bağlı qadağasından sonra bu məsələ avtomatik olaraq gündəmə gəldi.

Lent.az-ın əməkdaşı dünyada niqabın qanunla qadağan olunduğu ölkələr, bu qadağaların hüquqi əsasları, ictimai və siyasi səbəbləri barədə araşdırma edib.

Həmin araşdırmanı təqdim edirik:

Dünyada niqabın qadağan olunduğu ölkələr və səbəbləri

Son illərdə müxtəlif ölkələrdə qadınların üzü tam örtən niqab və burka (burka, ənənəvi olaraq, üz də daxil olmaqla bütün bədəni örtən, yalnız gözlər üçün torlu bir pəncərəsi olan paltardır) geyimlərinin ictimai yerlərdə qadağanı geniş vüsət alıb. Bu qadağalar əsasən terror təhlükəsi, ictimai nizama əməl və qadınların bərabərliyi kimi arqumentlərlə əsaslandırılır. Məsələn, Fransa 2010-cu ildə məhdudiyyətlər tətbiq edərək, “ictimai məkanlarda üzü tam gizlədən geyim”in qadağanına qərar verib. Belçika 2011-ci ildə oxşar qanun qəbul edərək sərt cərimələr və həbs cəzası tətbiq edib. Niderland 2019-cu ildə məktəblərdə, xəstəxanalarda, qatar və avtobuslarda niqab/burka qadağası tətbiq edib (qadağanı pozanlara 150 avro cərimə kəsilir). Danimarka 2018-ci ildə burka və niqab taxılmasını qadağan edib, pozanlar ilk dəfə 1000 kron (təxminən 140 avro) cərimə ödəyir. Avstriya, Danimarka, Belçika, Bılgariya, Luxemburq kimi Avropa ölkələrində də tam üz örtüklərinə qadağa var. 2021-ci ildə İsveçrə referendumla niqab/burkaya qadağa qoyub – yeni qayda 2025-ci ildən qüvvəyə minib və pozanlara 1000 frankadək cərimə nəzərdə tutulur.

Mərkəzi Asiya ölkələrində də son dövrdə niqab yasağı genişlənib. Məsələn, Qırğızıstan Prezidenti Sadır Japarov 2025-ci il fevralın 1-dən etibarən ictimai yerlərdə üzü tam örtən geyimlərin istifadəsini qadağan etdi və pozanları 20 000 soma (təxminən 230 dollar) cərimə gözləyir. Ölkə qanunvericiliyində “şəxsi şəxsini müəyyənləşdirməyə mane olan geyim” qadağan olundu. Qazaxıstan da 2025-ci ilin yayında bənzər qanun qəbul etdi – prezident Tokayev “üz tanınmasını əngəlləyən” geyimləri qadağan etdi. O bildirib ki, bununla etnik milli geyimləri təbliğ etmək niyyəti güdür. Oxşar tərzdə Özbəkistan burqa və niqabla bağlı qadağa tətbiq edib (pozuntular 250 dollardan çox cərimələnir). Tacikistan da 2023-cü ildə “xalqın milli adət-ənənələrinə uyğun gəlməyən” tam üz örtüklərini qadağan edən qanun imzalayıb. Regionda həmçinin Türkmənistan və Çinin Xinjiang vilayətində üz örtüklərinə sərt məhdudiyyətlər var.

Afrika və Yaxın Şərq ölkələrində də təhlükəsizlik səbəbi ilə niqab qadağaları görülüb. Tunisiya 2019-cu ildə terror hücumlarından sonra dövlət idarələrində niqab geyinməyi qadağan edib və belə şəxslərin inzibati binaya girişini məhdudlaşdırıb. Qabon, Kamerun, Çad, Konqo Respublikası, Seneqal, Tunisiya kimi ölkələr Boko Haram və digər radikal qrupların bombalı hücumlarından sonra burka/niqab yasaqları tətbiq edib. Məsələn, Kamerunun şimalında iki qadın bombanı niqabda basdırandan sonra burka qadağanı elan olundu. Çad da 2015-ci ildə qarşılıqlı terror hücumlarından sonra həm burkanın, həm də bəzi dini geyimlərin satışını qadağan etdi.

Qadağaların əsaslandırılması və arqumentlər

Qadağan qərarları əsasən təhlükəsizlik, ictimai nizam-intizam və qadınların azadlığıyla əsaslandırılır. Dövlət rəsmiləri bildirirlər ki, niqab terrorçulara polis nəzarətindən yayınmaq üçün pərdə yarada bilər. Məsələn, Qırğızıstan qanunvericiləri “üzlərinin açıq olması”nın zəruriliyini tələb edirlər və təhlükəsizlik üçün bu addımı məntiqli sayırlar. Tunisiya hökuməti də bombalı terrora cavab olaraq “təhlükəsizlik səbəbindən” inzibati müəssisələrdə niqab qadağası qoydu. Seneqalın daxili işlər naziri burkanın “terrorçulara maska” olduğunu deyərək millətin təhlükəsizliyi üçün qadağa təklif etdiyini açıqlayıb. Qazaxıstan lideri Tokayev isə qadağanı ölkənin milli geyimləri təbliği üçün fürsət hesab edib: “Üz örtən qara donlar yerinə milli libaslarımızı geyinmək daha yaxşıdır”. Bəzi qadın haqları müdafiəçiləri burkanı “açıq hava həbsxanası” adlandıraraq qadınların hüquqlarının qorunması iddiasını irəli sürürlər. Fransa və digər ölkələrdəki bəzi fiqurlar niqabın qadın azadlığına zidd olduğunu, eləcə də cəmiyyətə inteqrasiyanı əngəllədiyini deyirlər. Nümunə üçün, Danimarka hökuməti hesab edir ki, niqabı qadağan etməklə miqrant mənşəli müsəlman qadınların cəmiyyətə daha yaxşı inteqrasiyası təmin olunacaq.

Rəqiblər və müxaliflər isə belə qadağaları dini və şəxsi azadlığa müdaxilə kimi görür. İnsan hüquqları müdafiəçiləri və müsəlman təşkilatları bildirirlər ki, niqab qadağası azlıq hüquqlarını pozur və seçmək azadlığını əngəlləyir. Məsələn, İkili Demokratik Fransa komissiyası qadağanı “din azadlığının pozuntusu” adlandırıb. Avropa Şurasının insan haqları komissarı Tomas Hammarberg Belçikada niqab qadağasına münasibətdə bildirib ki, bu cür qanun qadınları azad etmək yerinə cəmiyyətindən uzaqlaşdıra bilər və “özəl həyat və şəxsi kimliyə hörmət” hüququnu zədələyə bilər.

Qadağaların tətbiqi nümunələri arasında cərimələr əsasən yüksək tutulur. Fransa qanununa görə, niqab geyən şəxslər 150 avroya qədər cərimə və “vətəndaşlıq sinifləri” alırlar. Belçikada isə pozanlar 197 ABŞ dollarına yaxın cərimə ödəyir və hətta 7 günədək həbs oluna bilərlər. Hollandiya qanununa görə, üz örtən geyimi çıxartmayan şəxs daxil olduğu ictimai binalara buraxılmır və 150 avro cərimə verilə bilər. Danimarka pozuculara 1000 kron (≈140 avro) cərimə tətbiq edir. Qırğızıstanda isə 20 min som (təxminən 389 manat) cərimə nəzərdə tutulur. İsveçrədə referendumla təsdiqlənmiş yeni qaydaya görə, qadağanı pozmaq 1000 frankadək (təxminən 1200 dollar) cərimədir. Bir sıra ölkələrdə polis patrul xidməti quraraq yoxlamalar aparır (məsələn, Qırğızıstanda küçələrdə yaradıcı patrul həyata keçirilir).

İctimai reaksiya və müzakirələr

Niqab yasaqları ictimai-siyasi müzakirələrdə kəskin fikir ayrılıqlarına yol açıb. Qadağan tərəfdarları deyirlər ki, bu addımlar cəmiyyətin sekulyar prinsiplərinə xidmət edir və təhlükəsizliyi artırır. Məsələn, Danimarkada bu qanunu dəstəkləyənlər hesab edirlər ki, belə qadağa miqrant müsəlman qadınları niqabdan imtina etməyə vadar edəcək və inteqrasiya prosesini asanlaşdıracaq. Bənzər arqumentlər bir çox Asiya və Afrika ölkələrində səslənib – terror təhlükəsinin artdığı yerlərdə, niqabın “bombaçıları gizlətmək” cəhdlərində istifadə oluna biləcəyi vurğulanır.

Müxaliflər isə qadağaların müsbət effekti olmadığına işarə edirlər. Məsələn, Fransada niqab qadağasından sonra qadınlara qarşı hücum və təzyiqlərin artdığı müşahidə olunub – niqablı qadınlar küçədə şəxsiyyəti açmaq tələb edənlər tərəfindən təhqir edilir, mağazalar onlara girişdə əngəl törədirlər. Aulnay-sous-Bois sakini Hind Əhmas bildirmişdi ki, siyasətçilər niqabla qadınları “azad edəcəyini” iddia etsələr də, əslində onları ictimai həyatdan təcrid ediblər.

Niderlandda isə niqab qadağası yumşaq tətbiq olunsa da, hakim mübahisələr yaranıb. Rotterdamın Nida partiyası bütün cərimələri ödəyəcəyini elan edib və burada qadağanın “din azadlığını məhdudlaşdırdığını” bəyan edib. Eyni zamanda, bir holland qəzetində niqab geyən insana yerini tərk etməyi, yoxsa polisə zəng etməyi tövsiyə edən təlimat çap olunub ki, bu da ictimai narazılıq doğurub.

Müsəlman icmalar və hüquq müdafiəçiləri qadağaları İslamafobiya və ayrımçılıq kimi dəyərləndirir. Qadağan tərəfdarları ilə eyni zamanda hüquq və azadlıq müdafiəçiləri bildirirlər ki, belə tədbirlər bir neçə qadının geyimini böyük məsələ kimi təqdim etməkdədir və “ksenofobların” düşüncə tərzinə yol açır. Fransada qadın hüquqları fəalı “Ni Putes Ni Soumises” təşkilatı burkanı “açıq hava həbsxanası” adlandırıb və qadınların bədəninin “terrorçular tərəfindən girov alındığını” söyləyib.

Ümumilikdə, niqab qadağaları həm səmərəli tətbiqi, həm də cəmiyyətə inteqrasiyası baxımından mübahisəli qiymətləndirilir. Qadağanı dəstəkləyənlər təhlükəsizlik və sekulyar dəyərləri ön plana çəkərkən, əleyhdarlar fərdi azadlıqların və ibadət azadlığının pozulduğunu önə çəkir. Hər iki tərəfin arqumentləri rəsmi açıqlamalar və mətbuat vasitəsilə müzakirə olunur.