Özbəkistan “yaşıl gələcəyə” doğru qətiyyətli addımlar atır

Bu gün dünyada ekoloji problemlərin aradan qaldırılması həmişəkindən daha aktuallaşıb. Təbii ehtiyatların qıtlığı, iqlim dəyişikliyi, səhralaşma və su qıtlığı qlobal problemə çevrilərək təkcə bir ölkəni deyil, bütün regionu və bəşəriyyəti narahat edən problemləri gündəmə gətirib.
Xüsusilə, Özbəkistanın son illərdə beynəlxalq aləmdə bu istiqamətdə göstərdiyi qətiyyətli mövqeyi və səsi, o cümlədən Prezident Şavkat Mirziyoyevin Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) kürsüsündən irəli sürdüyü təşəbbüslər dünya ictimaiyyəti tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.
Qeyd edək ki, 2017-ci ildən indiyədək Özbəkistan liderinin irəli sürdüyü təşəbbüslər əsasında BMT Baş Assambleyası tərəfindən 13 mühüm qətnamə qəbul edilib. Xüsusilə, “Aral dənizi regionunun ekoloji innovasiya zonası kimi” elan edilməsi (2021), “Susuz ərazilərdə meşə salınması” (2024), “BMT-nin meşələrin salınması və bərpası üzrə onilliyi” (2025) kimi sənədlər ölkədə ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində mühüm irəliləyişlərə çevrilmişdir.
2018-ci ildə Aral dənizi regionunun ən aktual problemlərinin həllinə koordinasiyalı yanaşmanı təmin etmək üçün BMT-nin nəzdində çox tərəfdaşlı Etimad Fondu yaradılmışdır.
BMT-nin 78-ci və 80-ci sessiyalarında dövlət başçısı “Özbəkistan-2030” strategiyasının DİM-lərlə uzlaşdığını vurğulayaraq, ölkəmizin 2030-cu ilə qədər “yuxarı orta gəlir” kateqoriyasına daxil olmağı qarşısına məqsəd qoyduğunu vurğulayıb, bununla bağlı görülən işlər barədə məlumat verib.
2025-ci ildə Özbəkistan Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri İndeksində 73 balla 62-ci yerdə qərarlaşıb. Bu göstərici 2024-cü illə müqayisədə 19 pillə yüksəkdir. Bu islahatlar enerji, su ehtiyatlarının idarə edilməsi, təhsil, ekoloji dayanıqlılıq sahələrində aparılan sistemli işlərin nəticəsidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, “yaşıl iqtisadiyyat”a keçid sürətlənib: enerji istehsalında bərpa olunan mənbələrin payı 30 faizə çatıb. 2030-cu ilə qədər 35 milyard dollar investisiya ilə bunu 54 faizə çatdırmaq planlaşdırılır.
Prezident Şavkat Mirziyoyev BMT Baş Assambleyasının 80-ci sessiyasında çıxışı zamanı Aral faciəsinin mənfi nəticələrinə və onların aradan qaldırılması istiqamətində görülən əməli işlərə xüsusi diqqət yetirib.
Həqiqətən də, son illərdə qlobal istiləşmə probleminin gücləndiyi, yağıntıların azaldığı əsrimizdə Aral dənizini xilas etmək getdikcə mümkünsüzləşir. Aral dənizinin qurumuş hissəsində sahəsi 5,5 milyon hektar olan yeni duzlu səhra yaranıb. O, ildə 90 gündən çox toz fırtınalarına məruz qalır və hər il 100 milyon tondan çox toz və zəhərli duzlar minlərlə kilometr məsafədə atmosferə səpələnir.
Son illərdə quru dənizin dibində 2 milyon hektar sahədə səhra bitkiləri əkilmişdir. Plana görə, 2030-cu ilə qədər bu ərazinin 80 faizi “yaşıl örtük”lə örtüləcək.
Bu gün Aral dənizi sahilində “yaşıl zolaqlar” yaradılır, ekoturizm marşrutları açılır, “Yaşıl məkan” milli layihəsi çərçivəsində hər il 200 milyondan çox ağac və ting əkilir. Bu, toz fırtınalarının, zəhərli duzların və aerozolların minlərlə kilometr məsafədə yayılmasını azaltmaq, əhalinin sağlamlığını qorumaq və torpağın deqradasiyasını dayandırmaq üçün ən təsirli üsuldur.
“Özbəkistan - 2030” strategiyasının 69-cu Məqsədi Aral dənizi regionunda ekoloji vəziyyətin sabitləşdirilməsi və Aral dənizinin quruması nəticəsində yaranan ekoloji problemlərin mənfi təsirinin yumşaldılması məsələsini vurğulayır. Onun həyata keçirilməsi üçün “Yaşıl Məkan” milli layihəsi çərçivəsində 2022-2025-ci illərdə hər il 200 milyon meyvə və bəzək ağacları əkiləcək, Aral dənizi regionunda ekoturizm marşrutları inkişaf etdiriləcək, eko düşərgələr fəaliyyətə başlayacaq.
Bundan əlavə, “Mərkəzi Asiyada transsərhəd təbiətin mühafizəsi” mövzusunda regional dialoq təşkil edilib. Həmçinin, respublika üzrə I və II kateqoriyalı 189 iri sənaye müəssisəsində və ona bitişik ərazilərdə ümumilikdə 1907 min ədəd dekorativ və meyvə ağacları və kol bitkiləri əkilib, Aral dənizinin qurumuş dibində və Aral dənizinin dibində ümumi 200 min hektar sahədə “yaşıl zolaqlar” və “yaşıl örtüklər” yaradılıb.
Eyni zamanda, Aral dənizi regionunun ərazilərində - Qaraqalpaqıstan Respublikası, Nəvai, Buxara və Xorəzm vilayətlərində 215 min hektar “yaşıl örtük” və qoruyucu meşələr yaradılıb, Aral dənizinin quru dibində 82 milyon ədəd səhra bitkilərinin tingi əkilib.
Bu tədbirlər üçün 7,4 min tondan çox saksovul və digər səhra bitkilərinin toxumları hazırlanmışdır. Muynak rayon sakinləri tərəfindən 2 min tona yaxın toxum hazırlanıb. Meşə salma işlərinin davam etdirilməsi məqsədilə hər il azı 100 hektar sahədə saksovul tinglikləri yaradılır. Bu iş təkcə ekoloji dayanıqlığın təmin edilməsi üçün deyil, həm də əhalinin sağlamlığının qorunması və torpağın deqradasiyasının məhdudlaşdırılması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Prezident kürsüdəki çıxışında su ehtiyatlarına qənaət və onlardan səmərəli istifadə məsələsinə də toxundu. Çıxışda qeyd edildiyi kimi, Özbəkistanın təşəbbüsü ilə Ümumdünya Suya Qənaət Forumunun təşkili nəzərdə tutulur. Prezidentin qeyd etdiyi kimi, təmiz içməli suyun olmaması təkcə ekoloji problem deyil, həm də ərzaq təhlükəsizliyi, kanalizasiya, enerji təchizatı və sosial sabitliklə bağlı sistemli böhrandır.
Bu forum çərçivəsində su problemini qlobal təhlükə kimi tanıyacaq, konkret mexanizm və həll yollarını nəzərdə tutan “yol xəritəsi”nin qəbul edilməsi planlaşdırılır.
“Özbəkistan-2030” strategiyasının su ehtiyatlarına qənaət və ətraf mühitin mühafizəsinə həsr olunmuş 3-cü istiqaməti çərçivəsində 2022-2025-ci illərdə su ehtiyatlarına qənaət edilməsi istiqamətində bir sıra işlər görülüb.
Təhlillərə görə, dünya əhalisinin iki milyarddan çoxunun təmiz sudan məhrum olması “domino effekti” kimi bir sıra problemlər yaradacaq. Bunu kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın azalması, sənaye və energetikada fasilələr, əhali arasında xəstəliklərin artması, məcburi miqrasiya kimi sahələrdə görmək olar. Orta Asiya kimi sudan çox asılı olan bölgələrdə bu təhlükə daha da arta bilər.
Ölkəmiz regionda yarana biləcək ekoloji problemlərin qarşısının alınması və aradan qaldırılması, bir sıra qlobal razılaşmaların əldə edilməsi üçün beynəlxalq tədbirlərə ev sahibliyi edir. O cümlədən, bu ilin aprelində Birinci Səmərqənd Beynəlxalq İqlim Forumu keçirilib. Bu forumda ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması və “yaşıl iqtisadiyyat”ın inkişafı üçün bir sıra təşəbbüslər irəli sürülüb.
Novruz bayramı ərəfəsində hər il keçirilən “Mərkəzi Asiyanın Yaşıl Kəməri” ağacəkmə kampaniyası, Avropa İttifaqının “Su-energetika-iqlim” təşəbbüsü katibliyinin Daşkənddə yerləşdirilməsi, regionda suya qənaət texnologiyaları üzrə birgə proqramın işə salınması, peyklərin transformatorları və quyularının monitorinqi vasitəsilə davamlı “Kopernik”in yaradılması kimi təşəbbüslər. Daşkənddəki “Yaşıl Universitet”də regional elmi və ekspert platformasına çevrilməsi gələcək qlobal ekoloji problemlərin qarşısının alınmasına yönəlib. Bu beş sahə forumun “yol xəritəsi”nin praktiki sütunlarına çevrilərsə, həm regional, həm də qlobal miqyasda sistemli təsir göstərəcək.
"İqlim miqrasiyası" məsələsinə toxunan dövlət başçısı qeyd edib: "Ekoloji dəyişikliklərin daha bir mənfi təzahürü iqlim miqrasiyasının intensivləşməsidir. Təəssüf ki, bu istiqamətdə aydın beynəlxalq mexanizmlər və hüquqi baza hələ də yaradılmayıb. Biz bu ciddi məsələ ilə bağlı geniş beynəlxalq tərəfdaşlıq və əlaqələndirilmiş siyasət üçün Qlobal Paktın qəbul edilməsinin tərəfdarıyıq".
Beynəlxalq hesablamalara görə, dünyada 3,6 milyard insan yüksək iqlim riski olan ərazilərdə yaşayır. Mərkəzi Asiyada istiləşmə sürəti qlobal orta göstəricidən iki dəfə sürətlidir: qeyri-adi isti günlər artıb, buzlaqların sahəsi isə üçdə bir azalıb.
Təkcə Amudərya-Sır-Dərya hövzələrində su təchizatının azalması 2050-ci ilə qədər regional ümumi daxili məhsula ciddi təsir göstərə bilər. Belə şəraitdə milyonlarla insan iş, su və daha əlverişli iqlim axtarışında miqrasiya etməyə məcbur olacaq. 2050-ci ilə qədər 2,4 milyona qədər insanın təkcə regiondaxili miqrasiya axınına qoşulacağı gözlənilir.
Bununla bağlı prezident Mirziyoyev İqlim Miqrasiyasına dair Qlobal Paktı qəbul etmək təşəbbüsü irəli sürüb. Bu sənəd iqlimlə bağlı məcburi köçkünlərin hüquqi statusunun müəyyən edilməsi, dövlətlər arasında yükün ədalətli bölüşdürülməsi, maliyyə mexanizmlərinin formalaşdırılması kimi məsələlərin tənzimlənməsində mühüm rol oynayacaq.
Özbəkistanın hazırkı işləri, xüsusən də suya qənaət edən texnologiyalar, infrastrukturun modernləşdirilməsi və regional əməkdaşlıq təşəbbüsləri bu pakt üçün hazır platforma rolunu oynayacaq. Ən əsası, insan ləyaqətinin qorunmasını mərkəzə qoyacaq.
İqlim miqrasiyası məsələsinə günün aktual məsələsi kimi siyasi diqqət, aydın normalar və maliyyə mexanizmləri ilə cavab verməsək, ekoloji təhlükələr bir gün sosial böhrana çevrilə bilər. Ona görə də Qlobal Paktın qəbulu aktual məsələdir.
Ümumiyyətlə, Özbəkistan ekoloji problemlərin qarşısının alınması və aradan qaldırılması üçün unikal yanaşma seçib. Bu yanaşma regional ekosistemlərin bərpasını - Aral dənizində yaşıl örtüyün və meşələrin yaradılmasını, suyun rasional idarə edilməsini - suya qənaət texnologiyalarını, infrastrukturun modernləşdirilməsini tələb edir.
O, həmçinin qlobal tərəfdaşlıq, insan təhlükəsizliyinin təmin edilməsi - İqlim Miqrasiyasına dair Qlobal Paktı və beynəlxalq əməkdaşlıq vasitəsilə ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması kimi aspektləri əhatə edir.
Bir sözlə, Özbəkistan təbiətə onunla harmoniyaya uyğunlaşır, onun qanun və qaydalarına əməl edir, onu qoruyur. Bugünkü səylər yalnız dövlət siyasəti deyil, həm də xalqlar, elm, beynəlxalq ictimaiyyət birləşdikdə öz müsbət nəticəsini verəcəkdir.
Eldor TULYAKOV,
İnkişaf Strategiya Mərkəzinin icraçı direktoru