Özünü bakılılara bənzətmək cəhdi... Rayon yerində kitab dili ilə danışanları niyə ələ salırdılar?

Kulis.az Gülər Qasımovanın "Ədəbi dil və ləhcə" yazısını təqdim edir.
- ⁠Əzizlərim, kim deyər, bu nədir?!
- ⁠İspişkaaa…
- İspişka nədir?! İspişka nədir?! Bu kibritdir, kibrit!
- ⁠Yaxşı, indi kim deyər, bəs bunun adı nədir?
- Uruçkaaaaa…
- ⁠Ah, ay Allah, mən nə bədbəxt müəlliməm?! Bunlar nə savadsız uşaqlardır? Uşaqlar, bu “uruçka” deyil, bunun gül kimi adı var, qələmdir bu, qələm, avtoqələm!

Mozalanın 1992-ci ilindəki dərcini, “777 nömrəli iş”i izləyirəm. Bu səhnə təkcə komik parodiya deyildi, bu, Azərbaycan dilinin daxilində baş verən sarsıntının vizual ifadəsi idi.
Leksik səhv kimi görünən bu sözlər, əslində, uzun illərin dil komplekslərinin, sinfi qarşıdurma və kolonial travmanın içimizdə yaratdığı parçalanmanın simptomudur. Həmin səhnəni izlədikcə, uşaqlıqda, Salyanda yaşadıqlarım yadıma düşür. O vaxtlar “uruçka”, “ispişka” kimi sözlər işlətmək, sıradan ifadələr idi. Ancaq məsələn, atam onlara “qələm”, “kibrit” dediyimi eşitsəydi, yumşaq desəm, çox əsəbiləşərdi.
Onun üçün ədəbi Azərbaycan dilində danışmaq Salyan ləhcəsinə xəyanət idi. Daha dəqiq, bu, özünü bakılılara bənzətmək cəhdi kimi qəbul olunurdu. Bir növ, “qınından çıxıb, qınını bəyənməyən” olurdun. Atam bunu təqlid adlandırırdı və bu ona təkcə dilin pozulması deyil, şəxsiyyətin inkarı kimi görünürdü.
Rayon yerində kitab dili ilə danışmaq ələ salınırdı, elitistlik, yersiz özünü göstərmə cəhdi sayılırdı. Amma bu münasibət təkcə coğrafi deyil, həm də sinfi idi. Kənd yerində doğulmuş, işçi sinfindən olan biri üçün ədəbi dildə danışmaq, şəhərli sinfini yamsılamaq və onlara bənzəmək cəhdi idi.
Mənim ədəbi dildə danışmağım, atam və onun kimiləri üçün onlara yuxarıdan baxmağım, onlara aid olmamağım, sinfimi danmağım demək idi.
Onlar üçün mən artıq “bizdən” deyildim. Bu isə təkcə dil səviyyəsində olan bir problem deyildi. Bu, kimlik məsələsi idi və bu kimlik problemi, əslində, daha dərinə gedən bir tarixlə - kolonializm və postkolonial psixologiya ilə əlaqəlidir.
Frans Fanon yazır ki, müstəmləkəçilərin ilk hədəfi dildir. Dil sadəcə ifadə vasitəsi deyil - o, həm də bir xalqın kimliyidir. Əgər bir millətin öz dilində danışmaq haqqı əlindən alınırsa, o millət artıq özünü ifadə edə bilməyən, kimliyini itirmiş, yalnız müstəmləkəçiyə oxşamağa çalışan bir topluma çevrilir.
Sovet imperiyası zamanı rus dili bizlərə “elm”, “mədəniyyət”, “proqres” dili kimi tanıdıldı. Azərbaycan dili isə folklorun, kəndin, sadəliyin dili kimi qaldı. Regional dialektlər - ikiqat təcridə məruz qaldı: həm rus dilinə nisbətən, həm də ədəbi Azərbaycan dilinə görə “geridə qalmış” sayıldılar.
Uşaqların rayonlarda kitab dili ilə danışan dostlarına gülməsi, əslində, Fanonun dediyi “kolonizə olunmuş şüur”un əlamətidir. Onlar öz dillərinə, öz formalarına deyil, onlara zorla təqdim olunan “doğru” dilə yaxın olmağa çalışır, ancaq heç birinə tam uyğun gələ bilmirdilər.
Homi K. Bhabha bu vəziyyəti “yamsılama” anlayışı ilə izah edir. Onun dediyinə görə, kolonizə olunan xalq hegemon dili təqlid edər, ancaq heç vaxt tam bənzəyə bilməz. Yəni, o, “demək olar ki, eyni, amma heç vaxt eyni olmayan” vəziyyətdə qalar. Bu həm də müstəmləkəçi üçün təhlükə doğurur.
Yamsılama reallığı əks etdirmədiyi üçün, işğal edən tərəf heç vaxt tam sadiq təbəqə yarada bilmir. Azərbaycan kontekstində bu, çox aydın görünür: rus dilini mənimsəyən azərbaycanlı intellektuallar bir tərəfdən ruslaşmış hesab olunur, digər tərəfdən isə heç vaxt tam rus kimi qəbul edilmir. Eyni qaydada, ədəbi Azərbaycan dili ilə danışan kənd uşaqları da “kitab oxumuş gülməli personajlara” çevrilir. Heç biri yetərli və özünə özünə aid deyil.
Fransız filosofu Pyer Burdyö bu məsələyə “lingvistik kapital” anlayışı ilə yanaşır. Onun fikrincə, dil sosial mövqeyin göstəricisidir. Yəni, dil sadəcə danışmaq vasitəsi deyil - o, həm də bir gücdür. Standartlaşdırılmış dil dominant sinifin əlindədir və o dilin sahibi olanlar sosial üstünlük qazanır. Azərbaycanın Sovet dönəmində bu çox açıq görsənirdi: rusca danışmaq təfəkkür göstəricisi sayılırdı, ədəbi Azərbaycan dili isə yalnız Bakıda, akademiyada mötəbər idi. Rayon ləhcələri isə təkcə gülüş hədəfi yox, həm də dəyərsiz sayılırdı. Xülasə, atamın mənim danışığımda hiss etdiyi narahatlıq, əslində, öz sinfini itirmək qorxusu idi. Onun üçün “uruçka” bir dil deyildi, o, mənsubiyyət demək idi.
Bu kontekstdə Ceyms Skottun “gizli müqavimət” nəzəriyyəsini də xatırlamaq yerinə düşər.
O yazır ki, hegemon gücə qarşı müqavimət hər zaman açıq üsyanla olmur. Bəzən o, gündəlik dildə, adətlərdə, ənənələrdə “alçaq səsli” şəkildə baş verir. Azərbaycan dialektləri də belə bir müqavimət ola bilərdi. Atamın ədəbi dildən imtinası, bəlkə də, Sovet mədəniyyətinin içində öz ləyaqətini qoruma cəhdi idi. Ancaq bu müqavimət heç vaxt kollektiv bir kimliyə çevrilmədi. O, parçalanmış, fərdi və bəzən özünü təkzib edən formada qaldı.
1991-ci ildən sonra müstəqillik bizə dili geri verməli idi. Amma proses də yarımçıq qaldı.

Dilin hüquqi statusu dəyişdi, amma onun sosial statusu dəyişmədi. Rus dili yenə də “prestij” dilidir. Dialektlər yenə də utanc səbəbidir. Türk və ingilis dilləri isə yeni nəsil üçün təqlid obyekti oldu — daha “cool”, daha “çevik”, daha “bizə bənzəyən”.
Ədəbi Azərbaycan dili isə sanki ortalıqda qalır: nə gənclərin dili ola bilir, nə də regional təbəqələrin dili.
Ən qəribəsi budur ki, bu dil kompleksləri hələ də gündəlik münasibətlərimizə təsir edir. Bu gün də əgər bir insan saf, zəngin və akademik Azərbaycan dilində danışırsa, ətrafdakılar ona ya dərin hörmət hissi ilə yanaşır, ya da izaholunmaz bir narahatlıq keçirirlər. Hər iki reaksiya mənim üçün eyni sinfi mexanizmin təzahürüdür. Ədəbi dil bir tərəfdən “təqdir ediləsi” hesab olunur, digər tərəfdən “təhdid” kimi qəbul edilir. Danışanın heç bir iddiası olmasa belə, həmin səlislik və ifadə gücü özlüyündə sosial məsafə yaradır.
Bu isə göstərir ki, biz hələ də dili sinif şifrəsi kimi daşıyırıq. Yəni, kimin hansı dildə, hansı səviyyədə danışması onun sadəcə kimliyini deyil, “yerini” də müəyyən edir. Halbuki dil özümüz olmaq üçündür, başqasından qorunmaq və ya onu təqdis etmək üçün yox.
Reallıq budur ki, milli kimlik formalaşmadan dilə hörmət formalaşmaz. Öz dilinə gülən, öz ləhcəsini gizlədən, ədəbi dildən çəkinən bir xalqın hələ kim olduğunu bilməsi çətindir.
Azərbaycan dili və o cümlədən onun dialektləri sadəcə kommunikasiya vasitəsi deyil. Onlar bizim kollektiv yaddaşımızdır. Biz bu komplekslərdən qurtulmadan, həqiqi mənada azad olmuruq.
Bəlkə də, bizim əsl müstəqilliyimiz ədəbi dili elə mənimsəməkdən keçəcək ki, o, nə tərifə, nə də qorxuya səbəb olsun. Ancaq bizim dilimiz kimi qəbul edilsin, nə “ağaların dili”, nə də “kitab adamlarının tərzi” olmasın.
Təkcə bizə aid, bizdən doğan və bizi birləşdirən dil kimi. Biz bu komplekslərdən qurtulmadan həqiqi mənada azad olmuruq. Bunun üçün müstəqillikdən 30 ildən çox keçsə belə, hələ də dilin dekolonizasiyası vacibdir.
Ləhcələr Azərbaycan cəmiyyətinin çoxtərəfli kimliyinin təminatıdır. Ədəbi dil isə “təmizlənmiş” bir ideal yox, ləhcələrlə dialoqa açıq olan canlı bir orqanizm olmalıdır.