Pastel çalarlı inqilab : etiraz marketinqə çevriləndə

Onlar küçələrə çıxırlar - sanki XXI əsrin qəribə ayinində iştirak edirlər. Nə çörək uğrunda, nə sinfi mübarizənin bayrağı altında, nə də əllərində manifestlərlə. Elə bil görünməz bir məhkəmə qarşısında vəzifələrini yerinə yetirirlər - bu dövrün məhkəməsi qarşısında, harada ki, onların şəxsi dramı və ictimai gərginliyi bir yerdə əridilərək rəqəmsal buluda yüklənib. Onların üzləri qəzəbdən yox, ekranların işığından parlayır; şüarları ümidsizlik qışqırtısı yox, xəbərlər lentinə uyğunlaşdırılmış marketinq sloqanlarıdır.

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Bu küçələrdə inqilab qoxusu yoxdur. Burada kofe qoxusu gəlir, bahalı ətirlərin izi qalır və ən əsası - kadrlardan geri qalmaq qorxusu var. Meydan artıq siyasi mübarizənin poliqonu deyil - o, bir podiumdur; Şərqi Avropanın orta sinfi bu podiumda sərhədsiz, keçmişsiz, vətəndaşsız dünyada "qlobal vətəndaş" obrazını sınaqdan keçirir. Onların məqsədi anlaşılan olmaq deyil, sadəcə fərq edilməkdir. Bu bir etiraz yürüşü deyil, bu - sükutda itib-batmaq istəməyənlərin səssiz haqlar yürüşüdür.

Etiraz artıq ümidsizlik aktı deyil. O, bir dilə çevrilib. Davranış formasına dönüb - elə qloballaşmış bir forma ki, fast-fud və iPhone qədər sərhəd tanımır. Necə ki, dünyanın müxtəlif guşələrində insanlar eyni latte-ni içib eyni brend idman ayaqqabısı geyinirlər, Tbilisidəki etirazçı ilə Belqraddakı etirazçı da eyni karton plakatı qaldırır, eyni həştəqləri yazır, oxumadıqları eyni filosofdan sitat gətirirlər.

Bəs nə oldu etiraza, əgər o artıq unikal deyil, məhsul kimi standartlaşdırılıbsa? Kim bu dilin, bu üslubun, bu icazə sərhədlərinin müəllifidir? Qəzəb harada bitir, brendinq harada başlayır? Və ən mühüm sual: əgər bütün etirazlar bir-birinə bənzəyirsə - bəlkə də problemləri də ortaqdır?

Xoş gəlmisiniz - qloballaşmış itaətsizlik dövrünə. Burada hər yürüş - tənhalıqlar simfoniyasıdır, hər kütlə - eyni ağrıdan əziyyət çəkən insanların səssiz toplusudur: onların doğma vətəni artıq səsini eşitmir.

2024-cü ilin mayında Belqradda plastik çərçivəli eynəklər taxmış, əlində iPhone tutmuş, "EU or bust" yazılmış stikerlər yapışdırılmış minlərlə gənc parlamenti mühasirəyə aldı. Bir ay sonra bu səhnənin başqa versiyası - bu dəfə "Rus təsirinə yox" plakatları, əlində yarımçıq qalmış kruassanlar olan eyni publika Tbilisidə Ədliyyə Nazirliyinin qarşısında peyda oldu. Hər şey Pinterest-dən kopyalanmış flashmob-a bənzəyirdi: nə qarışıqlıq, nə radikalizm - sadəcə dronla çəkilmiş peşəkar fotolar.

"Bu klassik anlamda etiraz deyil", - deyir İstanbuldan olan politoloq Mehmet Karataş. - "Bu, vizual ünsiyyət formasıdır, xarici tamaşaçılar, qərbli diplomatlar və Instagram alqoritmləri üçün hazırlanıb".

Ssenarisiz ssenari?

Bəs bu cür aksiyaları kim təşkil edir? Cavab gözlənilməzdir - heç kim. Ən azından rəsmi olaraq. Amma Mərkəzi Avropada media fenomenlərini tədqiq edən müstəqil tədqiqatçı Anna Kovaçın fikrincə, koordinasiya üçün artıq idarəetmə mərkəzi tələb olunmur:

"Əgər siz rəqəmsal bir məkanda yaşayırsınızsa, eyni memləri, eyni vizualları, eyni inciklikləri mənimsəyirsiniz. Tbilisi və Budapeştin savadlı şəhərli gəncləri bir-birlərinə öz kəndlərindəki insanlardan daha çox bənzəyirlər."

Davranışdakı, şüarlardakı, hətta ritorikadakı oxşarlıq təsadüfi deyil. Bu, illərlə eyni rəqəmsal landşaftda sosializasiyanın nəticəsidir: qərb universitetləri, QHT-lərdə təcrübələr, ATƏT layihələrində iştirak, USAID tərəfindən maliyyələşdirilən seminarlar. Siyasi antropologiyanın yeni adı - özünü təşkilatlama.

Əgər 1990-cı illərdə etiraz yoxsulların imtiyazı idisə, 2020-ci illərdə o, şəhərli orta sinfin hobisinə çevrildi. Gənc, kreativ, poliqlot, proqramçı, dizayner, tələbə... Bu, "aclıqdan yox, Netflix-dən çıxan" etirazdır. Onları birləşdirən sinfi nifrət deyil, mədəniyyət baxımından iqtidardan uzaq düşməkdir.

"Onlar öz ölkələrini artıq özlərinə aid hiss etmirlər", - deyir Tbilisidən sosioloq David Zurabişvili. - "Onlara elə gəlir ki, ölkə 'qocalar' tərəfindən zəbt olunub. 'Qocalar' isə 'Meduza' oxumayan, VPN-in nə olduğunu bilməyənlərdir."

Bu, Türkiyəyə də aiddir. Vaşinqtondakı Yaxın Şərq Siyasəti İnstitutunun 2024-cü il hesabatına görə, Avropa İttifaqına köçmək istəyən gənclərin sayı rekord 68%-ə çatıb. Bu gənclərin çoxu - etirazların əsas simalarıdır. Onlar təkcə Ərdoğan rejiminə qarşı deyil, həm də Berlində yaşamaq imkanının onlara verilməməsinə qarşı etiraz edirlər.

Bu etirazların əsas xüsusiyyətlərindən biri onların "sülhsevər" xarakteri kimi təqdim olunur. Amma burada bir düzəlişə ehtiyac var. Bu, Qandilik deyil. Bu, gücsüzlüyün fəzilət kimi maskalanmış formasıdır. Bu hərəkatların nə siyasi partiyaları var, nə media resursları, nə də silahları. Onların əlində sadəcə Telegram var, mənəvi üstünlük hissi və qərbli jurnalistlərin mikrofonlarına çıxış imkanı.

"Sülh yolu ilə etiraz - seçim deyil, alternativin olmamasıdır," - deyir keçmiş gürcü müxalifət deputatı Georgi Andriadze. - "Bu hərəkatlar qalib gəlmək üçün çox zərifdirlər."

Onların məqsədi inqilab deyil - hakimiyyətin "yumşaq de-legitimləşdirilməsi"dir. Onu zəhərli və toxunulmaz etmək. Belqradda olduğu kimi: aylarla davam edən aksiyalardan sonra Vuçiçin Aİ-dəki reytinqi 11% azaldı. Yaxud Gürcüstandakı kimi: ABŞ bir hissə hərbi maliyyələşdirməni dayandırdı. Bu inqilab deyil - bu, aşağıdan gələn sanksiya şantajıdır.

Kim udur?

Qərbdə bu etirazlar həyəcanla qarşılanır. Əslində, onları dəstəklədikləri üçün yox, bu aksiyalar "ixrac olunan avropalılıq" ideyasının sübutuna çevrildiyi üçün. ABŞ və Aİ səfirlikləri incə müdaxilələrlə prosesə toxunur, açıq təzyiq olmadan dəstək illüziyası yaradır. Bu Maydan deyil - bu, finalı əvvəlcədən bilinən tamaşadır, ancaq tamaşaçılar yenə də alqışlayırlar.

Amma bu simfoniyanın altında acı bir həqiqət yatır: bu etirazların heç biri hələ davamlı nəticə əldə etməyib. Hakimiyyət devrilməyib. Qanunlar ləğv olunmayıb. Siyasət dəyişməyib. Amma küçəyə çıxan nəsil - artıq geriyə dönməyəcək.

"Biz o an uduzduq ki, düşünməyə başladıq: 'like'lar siyasi iradəni əvəz edə bilər," - deyə Bratislavadakı etiraz təşkilatçılarından biri etiraf edir (adının açıqlanmasını istəmir).

Rəqəmsal demokratiya əsri hətta ən "analog" siyasi aktı - küçəyə çıxmağı da dəyişdirdi. Əgər XX əsrin etirazları həmkarlar ittifaqları, partiyalar, vərəqələr və radio ilə idarə olunurdusa, XXI əsrdə bu funksiyanı TikTok alqoritmləri və Telegram kanalları üzərinə götürüb.

Statistikaya baxaq: Freedom Houseun məlumatına görə, 2024-cü ilə qədər Şərqi Avropa və Cənubi Qafqazda gənclərin 68%-dən çoxu siyasi informasiyanı yalnız sosial şəbəkələrdən alır. Gallup International isə bu auditoriyada milli mediaya inam səviyyəsinin cəmi 14% olduğunu göstərir. Bu o deməkdir ki, mitinqə gələn hər ikinci şəxs xəbərlərə görə yox, Praqadakı rəfiqəsinin "storisi"nə və ya 30 min izləyicisi olan bir Instagram blogerinin çağırışına görə gəlir.

Rəqəmsal struktur üfüqi səfərbərlikdə inanılmaz dərəcədə effektivdir. Liderlərsiz, spontan təşkil olunan aksiyalar xüsusi xidmət orqanlarının işini çətinləşdirir. Amma bu modelin öz zəif yeri də var - strateji baxış və yekun məqsədin olmaması. Etiraz siyasi layihə yox, performansa çevrilir.

"Sistemi dəyişmək istəyirsənsə, əvvəlcə onun içində iştirak etməlisən," - deyirdi sosioloq Manuel Kastels Kataloniya etirazlarını şərh edərkən. Bu sözlər Şərqi Avropa etirazlarına da tam uyğundur: onlar demək olar ki, həmişə müxalifətdədirlər, amma heç vaxt real oyunda iştirak etmirlər.

Etiraz - bir brend kimi

Bu hərəkatların simvolizmi onların kimliyinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Əgər 1990-cı illərin etirazları - əl yazısı ilə yazılmış, kobud, çılpaq plakatlarsa, 2020-ci illərin etirazları - dizayner estetikasının özüdür. Helvetica şriftli plakatlar, pastel tonlarda posterlər, sanki Google-un kopiraytinq bələdçisindən çıxarılmış sloqanlar.

2024-cü ilin yazında Budapeştdə keçirilən etirazlarda "My Freedom, My Future" yazılmış ekoloji su qabları pulsuz paylanırdı. Sponsorlar - yerli dizaynerlər və "mövqe göstərmək fürsətindən" sevinən hipster kafelər idi. Etiraz - marketinq kanalı oldu.

Tbilisidə isə aktivistlər Protest&Picnic adlı kampaniya təşkil etdilər - küçə çıxışlarına festival ab-havası qatıldı. DJ-lər, "street food" zonası, Wi-Fi, skandirovka arasında istirahət üçün yelləncəklər. Bütün bu səhnələr dronla çəkilib, dinc müqavimətin təbliği üçün xüsusi yaradılmış platformalarda paylaşılırdı.

Buna gülümsəmək olar, amma bu işləyir: hər belə tədbir TikTok-da orta hesabla 2,3 milyon baxış toplayır, onlardan təxminən 15%-i ABŞ və Böyük Britaniya auditoriyasıdır. Gürcü etirazı artıq vizual üslubla tanınır. O, ixrac olunan məhsula çevrilib. Əslində - bu, bir brenddir. Amma brend rejimi məğlub edə bilərmi?

Bəyənmələrin geosiyasəti

Etiraz nə qədər cazibədar görünürsə, qərbli auditoriyanı bir o qədər cəlb edir. Bu, vacibdir: bu hərəkatların çoxu xalqın dəstəyinə yox, xarici qüvvələrin müdaxiləsinə ümid edir. Amma tankla yox - diplomatik təzyiqlə, sanksiyalarla, avtoritar rejimin beynəlxalq aləmdə rüsvay edilməsi ilə.

Misal? Buyurun. #NoToAutocracy həştəqi ilə Belqradda keçirilən aksiyalardan sonra Avropa Parlamenti Serbiyanı "demokratik geriləmə" mövzusunda təcili debatlara çıxardı. Mark Ryuttenin "Belqraddakı vəziyyətlə bağlı dərin narahatlığını" ifadə edən bircə postu 96 min dəfə retvit edildi. Bu, Serbiyanın bəzi rayonlarının ümumi əhalisindən çoxdur.

Gürcüstan - daha parlaq nümunədir. 2024-cü ilin yazında ABŞ Konqresinin xarici agentlər haqqında qanun layihəsini tənqid edən qətnaməsi - məhz Tbilisidən yayılan, 12 milyondan çox baxış toplamış videoçarxlardan sonra qəbul edildi. Bu, siyasətçilərin qərarına təsir edirmi? Şübhəsiz. Onlar da sosial şəbəkələrdədir. Və xüsusən demokratiya və xarici siyasətə dair siqnallar məsələsində, öz ölkələrindəki ictimai rəyi görməzdən gələ bilmirlər.

"Instagram-dakı hər video, hər banner - yeni tip geopolitik vasitədir," - deyir ABŞ Dövlət Departamentinin keçmiş müşaviri Coşua Martin. - "Vizual etirazlar bu günkü dünyada aşağıdan gələn soft power-dir."

Qalibləri olmayan oyun?

Gəlin əsas sualın özünə qayıdaq: bu etirazlar başladığı məqsədə çatırmı?

Nəticələrə baxsaq - demək olar ki, heç yerdə. Serbiyada Vuçiç güc strukturları üzərində nəzarətini daha da sərtləşdirdi. Türkiyədə Ərdoğan bu etirazlardan istifadə edib "nizamın bərpası zərurəti"ni elan etdi. Macarıstanda Orban parlament çoxluğunu daha da möhkəmləndirdi. Gürcüstanda isə "Gürcü Arzusu" təkcə sarsılmadı, əksinə, etirazları "xarici müdaxilənin sübutu" kimi təqdim edərək öz lehinə istifadə etdi.

Bütün bunlar bizi xoşagəlməz, amma vacib bir sualla qarşılaşdırır: bəlkə bu etiraz - özü-özlüyündə - hakimiyyətin legitimləşməsi vasitəsinə çevrilib? Axı bu qədər kütləvi və sərbəst aksiyalara imkan verən bir iqtidar, xüsusən bu regionun ölçüləri ilə müqayisədə... olduqca dözümlü görünür.

"Bu bir paradoksdur - etiraz edən orta təbəqə eyni zamanda rejimi həm zəiflədir, həm də sabitləşdirir," - deyir çex filosofu Pavel Turek.

Əgər bu belədirsə, onda bizim qarşımızda inqilab yox, yeni dövrün siyasi teatrıdır. Burada bir tərəf dəyişiklik obrazında çıxış edir, digəri isə sabitlik rolunu oynayır - amma hər kəs yaxşı bilir ki, səhnə sonluğu da başlanğıc kimidir: selfi, alqış, bir fincan qəhvə.

İpləri kim çəkir? Şərqi Avropa etirazlarının gizli infrastrukturu

Küçələrə minlərlə gənc çıxdıqda, əllərində ideal şüarlar, yürüş marşrutları isə sanki hərbi planda cızılmış qədər dəqiq olduqda - bu hər zaman spontan demokratiyanın təzahürü deyil. Xaricdən baxanda Tbilisi, Belqrad və ya Bratislavadakı aksiyalar xalqın ani hiddət dalğası kimi görünə bilər. Amma səhnəarxasında kifayət qədər tanış və konkret strukturlar işləyir.

Son 10 ildə ifşa olunan yazışmalar, maliyyə hesabatları və analitik materiallar bu prosesi tamam başqa cür görməyə imkan verir: hər aksiya - daha böyük geosiyasi tapmacanın bir parçasıdır və bu parça peşəkar şəkildə hazırlanmış şəbəkənin içində yerləşir.

Qərb QHT-ləri: xeyriyyəçilər, yoxsa rejissorlar?

Şərqi Avropadakı demək olar ki, bütün böyük aksiyalarda adı keçən əsas strukturlardan biri - ABŞ Konqresi tərəfindən maliyyələşdirilən National Endowment for Democracy (NED) təşkilatıdır. Təkcə 2023-cü ilin rəsmi hesabatına görə, NED Gürcüstanda ümumi dəyəri 4,6 milyon dolları keçən 34 layihəni maliyyələşdirib. Maliyyə alanlar arasında qeyri-hökumət təşkilatları, aktivist media platformaları, təhsil təşəbbüsləri və məsləhət qrupları olub.

Rəsmi missiyası - "demokratiya və vətəndaş cəmiyyətinin dəstəklənməsi"dir. Amma bu maliyyələşmənin küçə səfərbərliyi ilə birbaşa bağlı olduğu hallar az deyil.

Məsələn, 2024-cü ilin mayında Tbilisidə "Tələbə Etiraz Komitəsi" adlı platforma çoxgünlük kampaniya keçirdi. Sonradan məlum oldu ki, büdcənin təxminən 60%-i NED tərəfindən verilmiş qrant hesabına təmin olunub, logistik və media dəstəyi isə "Otpor!" hərəkatının keçmiş üzvləri tərəfindən Serbiyada yaradılmış "Canvas" QHT-si tərəfindən göstərilib.

"Biz əmr vermirik, sadəcə ifadə mühitini qururuq," - deyir Gürcüstan və Serbiya üzrə NED proqramlarında iştirak etmiş anonim nümayəndə. - "Əgər bir sistem plakat tutmuş tələbədən qorxursa, deməli problem sistemdədir, plakatda deyil."

Amma bu proqramlar həqiqətənmi bu qədər zərərsizdir?

Küçə inqilabının təlimat kitabçaları

Artıq bu sahədə tam bir "siyasi səfərbərlik sənayesi" yaranıb. O, "ərəb baharı"ndan sonra formalaşmağa başladı - o zaman anlaşıldı ki, müqavimət prosesi də startap kimi layihələndirilə bilər. CANVAS, Freedom House, Open Society Foundations kimi qurumlardan sızmış və ictimaiyyətə açıq yayılan metodik sənədlər uzun illərdir müzakirə mövzusudur.

Bu sənədlərdən biri - Jin Şarpın "Diktaturadan Demokratiyaya" adlı kitabçasıdır. 34 dilə, o cümlədən gürcü, erməni və türk dillərinə tərcümə olunub. Bu təlimat kitabı - küçə aktivistləri üçün bir növ "inqilab bibliyasına" çevrilib. Honq Konqdan Buxarestə qədər - hamının əlində bu kitab.

İçində isə konkret addımlar var:

informasiya nüvəsinin yaradılması
etirazın vizual dizaynı
polisə qarşı sülh yolu ilə təxribat
media effektinin maksimallaşdırılması
diplomatik reaksiya üçün tempi artırmaq
Formal olaraq, heç kim bu kitabdan istifadə etdiyini etiraf etmir. Amma etirazçıların davranışı bu sxemlə qəribə dərəcədə üst-üstə düşür. Xüsusən - "hakimiyyətə vizual təzyiq" mərhələsində.

Məsələn, 2024-cü ildə İstanbuldakı etirazlar zamanı gənc fəallar plakatları parlamentin qarşısında yox, BMT nümayəndələrinin qaldığı otelin düz qarşısında asmışdılar. Bu təsadüf deyildi - bu, strategiya idi. Həmin görüntülər bir gün sonra The Guardian və Le Monde tərəfindən dərc olundu.

Etirazın rəqəmsal logistikası

Əvvəllər etiraz yerli səfərbərlikdən asılı idi - insanlar bazarda, universitetdə, iş yerində toplaşırdı. İndi isə hər şey dəyişib: bir Telegram kanalına və ya Discord qrupuna abunə olmaq kifayətdir. Amma bəs bu kanalları kim idarə edir?

2024-cü ilin yazında Gürcüstanda ən populyar müxalifət kanalı "Tbilisi Pulse" idi. Üç ay ərzində 8 mindən 120 minə qədər abunəçi topladı. Kanal aksiyaların yeri, taktiki gedişləri, hüquqi təlimatları və polis hərəkətləri barədə anonim hesabatları koordinasiya edirdi. Serverin metadatası göstərdi ki, kanal Litva və Almaniyadan idarə olunur.

Serbiyada da vəziyyət oxşardır: Belqraddakı əsas etiraz kanalı "Otpor 2.0" Slovakiyada qeydiyyatdan keçmişdi və Avropa İttifaqı ilə bağlı QHT-lərlə əlaqəli hesablar tərəfindən mütəmadi olaraq paylaşılırdı. Serbiyanın "NIN" portalının araşdırması göstərdi ki, adminlərdən biri Brüsseldə yerləşən "European Values" adlı siyasi platformanın məsləhətçisidir.

Casus yollarının reallığı

Bütün bunları xarici koordinasiya adlandırmaq olarmı? Klassik beynəlxalq hüquq baxımından - yox. Amma faktiki olaraq biz sərhədləri itib-azalmış bir transmillət infrastrukturuna şahidik, harada ki, yerli etirazla xarici təsir arasındakı cizgi artıq silinib.

"Rəqəmsal dövrdə daxili dinamikanı xarici təzyiqdən ayırmaq mümkün deyil," - deyir Fransanın Strateji Tədqiqatlar İnstitutunun eksperti Jan-Pol Debre. - "Platformalar, metodikalar, fondlar - bunlar guya siyasətdən kənardır, amma reallıqda məhz onların vasitəsilə siyasət formalaşır."

Bu proseslər hökmən rejim dəyişikliyinə aparmır. Amma onlar hakimiyyətə inamı zəiflədir, dövlət resurslarını tükədir, diplomatik təşəbbüsləri kilidləyir. Və ən önəmlisi - gəncliklə dövlət arasında uzunmüddətli etimadsızlıq yaradır. Bu isə tək-tək mitinqlərdən daha təhlükəlidir.

Bu gün etiraz - dəyişiklik aləti yox, yaşam tərzinin bir hissəsidir. Mitinqə getmək coworking mərkəzinə getmək qədər adi hal alıb. Bu o demək deyil ki, etirazçılar qeyri-səmimidir. Amma onların etirazı - artıq evini tanımayanların içdən gələn hayqırtısıdır.

Qloballaşma təkcə bazarı və texnologiyanı yaratmadı. O, həm də yeni bir diaspor formalaşdırdı - regionlara səpələnmiş, amma eyni itki hissi ilə birləşmiş orta sinif diasporası.

Və bəlkə də məhz buna görə bu etirazlar bu qədər bir-birinə bənzəyir. Çünki onlar nə ölkələr, nə qanunlar, nə konkret hakimiyyətlər haqqındadır. Onlar - Avropada dinlədikləri bir mühazirədə vəd edilmiş, amma evdə həyata keçirilməsi mümkün olmayan gələcəyə duyulan həsrət haqqındadır.

Bəs etirazdan sonra nə qalır?

Səslər susanda, sonuncu könüllülər bayraqları yığıb içində soyumuş qəhvəli termosları götürüb meydanı tərk edəndə şəhərin mərkəzində təkcə bir sükut qalır. O, nəcib və təntənəli bir sükut deyil - yox. Bu, aktyorların səhnəyə niyə çıxdığını unutduğu bir tamaşadan sonrakı qarışıqlıq içindəki boşluqdur.

Bu etirazlar - dumanlı gecədə atılan fişənglərə bənzəyir. Parlaq, təbəqəli, rejissor dəqiqliyi ilə qurulmuş... amma bir andaca siyasi reallığın rütubətində əriyib yoxa çıxan. Elə bil dünyanı oyatdılar - amma əslində sadəcə yuxulu tamaşaçının yuxusuna sığmayan bir narahatlıq toxumu səpdilər. Avropa diksindi, Amerika "ah" etdi, Moskva kinayə ilə gülümsədi. Yerli hakimiyyət isə sadəcə alnını silib yeni bir sosioloji sorğu sifariş verdi.

Biz elə bir dövrdə yaşayırıq ki, hisslər strategiyanı qabaqlayır, forma məzmunu əvəz edir. Qloballaşmış etiraz - internet dövründə poçtla göndərilən məktub kimidir: bəzəkli formalı, amma artıq ünvanını itirmiş.

Əlində plakat tutmuş gənc gürcü və ya serb artıq inanmır ki, onun səsini öz baş naziri eşidəcək. O, ümid edir ki, Brüsseldəki bir məmur və ya Vaşinqtondakı bir analitik onu görəcək. Etiraz indi - doğma evinə deyil, övladlığa götürülmək üçün edilən müraciətdir.

Və məhz burada faciə doğulur: etirazçı artıq ölkəsini dəyişmək üçün yox, oradan getmək üçün mübarizə aparır. Bu, artıq hakimiyyətə çağırış deyil - bu, meydana çıxarılmış immiqrasiya müsahibəsidir. O göstərir ki, "mən onlardan deyiləm", "mən daha yaxşı həyat üçün layiqəm" - Berlində, Vankuverdə, Osloda. Etiraz vətəni dəyişmək vasitəsi yox, simvolik utopiyaya - arzulanan, lakin daim uzaqlaşan bir sabaha doğru biletə çevrilir.

Beləliklə, milli transformasiya ideyası - nə güllə ilə, nə tankla, nə tiraniya ilə yox - səssizcə ölür. O, sadəcə rəqəmsal estetikada və şəxsi narahatlıqlarda əriyib yoxa çıxır. Hər kəs özü-özünə inqilabçıdır, hər kəs - özlüyündə sürgünçü.

Amma etirazların nəfəs alma üsuluna çevrildiyi ölkələr bir gün nəfəs almaqda çətinlik çəkməyə başlayır. Onların qan dövranı xalqla hakimiyyət arasında yox, səfirlərlə alqoritmlər arasında baş verir. Bu ölkələr suyun üzərindəki şəhərləri xatırladır: göyü əks etdirirlər, amma kök sala bilmirlər. Orada hər şey axıcıdır - ümid də, ümidsizlik də, reallığın özü də.

Etirazın qloballaşması - tənhalığın qloballaşmasıdır. Kütləvi, çılpaq, incəlmiş bir tənhalıq. Bu, ssenarisi hər gün xaricdən izləyənlər tərəfindən yenidən yazılan bir səhnədir. Meydandan, buluddan, sərhəddən kənardan.

Amma bəlkə bir gün bu etiraz tamaşa olmaqdan yorulacaq və yenidən alətə çevriləcək. O zaman onu dronla çəkməyəcəklər, postera çevirməyəcəklər, "merç" kimi satmayacaqlar. O zaman o, kobud olacaq, birbaşa olacaq, narahat edici olacaq. Və bəlkə də, uzun illərdən sonra ilk dəfə - həqiqətən milli olacaq.

O günə qədər - səhnə azaddır.
Musiqi çalır.
Meydan gözləyir.

Milli.Az