Professor: Azərbaycan elmində yeni mərhələ üçün universitet sənaye əməkdaşlığı əsas şərtdir MÜSAHİBƏ

Bakı, 17 noyabr, Ceyhun Xəlilov, AZƏRTAC

Qlobal elmi mühitin sürətlə dəyişdiyi bir zamanda müxtəlif ölkələrin tədqiqat modelləri və yanaşmaları arasında fərqlər daha aydın görünməyə başlayır. Xüsusilə yüksək texnologiyalar, optik materiallar və innovasiya ekosistemləri üzrə qabaqcıl ölkələrin təcrübəsi elmi fəaliyyətin təşkilində və nəticələrin kommersiya dəyərinə çevrilməsində mühüm rol oynayır. Bu kontekstdə Azərbaycan və Yaponiya kimi fərqli elmi ənənələrə malik ölkələrin tədqiqat mədəniyyəti arasında müqayisə xüsusi maraq doğurur.

Yüksək texnologiyalar sahəsində çalışan azərbaycanlı ixtiraçı və professor Xəlil Kələntər uzun illər Yaponiyada fəaliyyət göstərərək ekran texnologiyaları, optik sistemlər və işıqlandırma sahəsində çoxsaylı patentlərə imza atıb. O, AZƏRTAC-a müsahibəsində iki ölkənin elmi yanaşmaları arasındakı fərqlər, ixtiraçılıq prosesinin mərhələləri, displey texnologiyalarının gələcək inkişaf istiqamətləri və Azərbaycan elmi üçün prioritet sahələr barədə fikirlərini bölüşüb.

- Xəlil bəy, siz Azərbaycan əsillisiniz, amma elmi fəaliyyətiniz əsasən Yaponiyada keçib. Bu iki mədəniyyət arasında elmi düşüncə baxımından hansı fərqləri hiss etmisiniz? Bu barədə nə demək istəyərsiniz?

- Yaponiyada tədqiqat mühitində ən çox diqqət çəkən cəhətlərdən biri dəqiqlik və səlislikdir. Eksperimentlərdə və məlumat emalında hər bir detalın düzgün olması vacibdir, nəticələrin təkrarlanabilməsi çox önəmlidir. Burada, demək olar, hər şeydə çox sistemli və planlı yanaşmalar tətbiq olunur.

Bundan əlavə, laboratoriya mədəniyyəti kollektiv yanaşmaya çox önəm verir. Məqsədlərə yalnız fərdi bacarıqla deyil, qrup şəklində, birlikdə çatmaq əsas prinsipdir. Bu, harmoniyaya və əməkdaşlığa böyük önəm verən mədəniyyətdir, laboratoriya mədəniyyətində komanda işi və əməkdaşlıq yüksək qiymətləndirilir.

Araşdırma mövzularının seçimi və karyera inkişafı baxımından isə davamlılıq və uzunmüddətli planlama ön plandadır. Yaşlılıq sistemi bəzi hallarda rol oynasa da, əsas vurğu sabit təməl üzərində uzunmüddətli araşdırmalardır. Yaponiya eyni zamanda texnoloji praktikada çox güclüdür - sənaye ilə sıx əməkdaşlıq edilir və əsas araşdırma nəticələrini praktik texnologiyalara çevirməkdə xüsusi üstünlük var, xüsusilə elektronika və optik sahələrdə.

Azərbaycan araşdırma mühitinə gəldikdə, burada ənənəvi olaraq nəzəriyyə və əsas elmlərə üstünlük verilir. Riyaziyyat və fizika kimi sahələrə fokuslanmaq, nəzəri düşüncə çox qiymətlidir, keçmiş Sovet İttifaqının ənənələrindən irs olaraq, nəzəriyyə üzərində düşünməyə meyl var. Fərdi tədqiqatçının yanaşması və dərin nəzəri araşdırması hörmətlə qarşılanır.

Lakin, resurs və infrastruktur baxımından müəyyən çətinliklər var. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra maliyyə təminatı və müasir laboratoriya avadanlığı məsələlərində problem yaşanıb, buna görə tədqiqatlar tez-tez məhdud imkanlarla aparılıb. Son illərdə beynəlxalq əlaqələr və fənlərarası yanaşmaların artması isə mühitə yeni dinamika gətirib, çevik, fənlərarası yanaşmalar tətbiq olunur.

Mənim təcrübəmə əsasən, fərq xüsusilə nəzəri bilikdən praktik tətbiqə keçid mərhələsində daha aydın görünür. Azərbaycanda daha çox nəzəriyyəyə yönəlmiş yanaşmanın əksinə olaraq, Yaponiyada gördüyüm təcrübələrdə keyfiyyətə nəzarət, patentləşdirmə və ticariləşdirmə prosesləri çox daha sistemli şəkildə həyata keçirilir. Nəzəri biliklərin real texnologiyalara və biznes imkanlarına çevrilməsi burada daha konkret və səmərəli şəkildə ortaya çıxır. Yaponiyanın təmin etdiyi maliyyə və avadanlıq imkanları ideyaların yüksək keyfiyyətlə və sürətlə həyata keçirilməsini mümkün etdi. Yapon şirkətləri və universitetləri tərəfindən təmin olunan geniş maliyyə və müasir təcrübə avadanlığı ideyaların sürətli və yüksək keyfiyyətlə həyata keçirilməsində böyük rol oynayıb. Bundan əlavə, elmi müzakirələrdə birbaşa ifadə ilə Yaponiyada tətbiq olunan dolayı, əməkdaşlıq yönümlü üslub arasındakı fərq də mənim üçün öyrədici oldu, mədəni kommunikasiya fərqləri aydın şəkildə görünürdü. Bu iki mühitdəki təcrübə mənim elmi düşüncəmə çoxşaxəlilik qatdı və nəzəri bilikləri praktik texnologiyaya çevirmək bacarığımı inkişaf etdirdi.

- Xəlil bəy, siz uzun illərdir televizor və telefon ekranlarının işıqlandırma texnologiyaları üzərində işləyirsiniz və çoxlu patentləriniz var. Yeni bir ixtira ideyadan istifadə edilən məhsula çevrilənə qədər necə hazırlanır? Bu müddətdə sizcə ən çətin mərhələ hansıdır - texniki hesablamalar, sınaqlar, yoxsa yaradıcı ideyaların ortaya çıxması?

- Optik ekran texnologiyasında ixtiraçılıq səyahətim adətən bir neçə əsas mərhələdən ibarətdir. İlk mərhələ konseptualizasiya və problem təyini – yəni, yaradıcı andır. Burada mən bazarda hansı ehtiyacın olduğunu müəyyən edirəm, mövcud sensorlar və ya LCD arxa işıqlarında hansı texniki məhdudiyyətlər var – məsələn, enerji sərfi, qalınlıq, rəng saflığı və uniformluq. Eyni zamanda, mövcud fiziki prinsiplərin yeni tətbiqləri də nəzərə alınır. İlkin dizayn və modelləşdirmə mərhələsində isə yeni optik struktur və ya material kombinasiyası təsəvvür olunur, konseptlər skeç edilir və əsas prinsiplər zehni olaraq və ya sadə modellərlə tətbiq olunur.

Sonra nəzəri dizayn və texniki hesablamalar mərhələsi gəlir ki, mən bunu çətin an adlandırıram. Bu mərhələdə konseptual dizayn riyazi olaraq optimallaşdırılmalı, milyonlarla işıq şüası simulyasiya edilməli, material seçimi, tolerans analizi və digər texniki detallara diqqət yetirilməlidir. Mən öz optik dizayn proqramımı istifadə edirəm. Burada əsas çətinlik yüksək parlaqlıq və uniformluğu təmin etməklə, xərcləri, qalınlığı və enerji sərfini minimuma endirmək arasında balans yaratmaqdır. Simulyasiyalar fiziki prototip mərhələsində bahalı uğursuzluqların qarşısını almaq üçün böyük texniki dəqiqlik tələb edir.

Daha sonra eksperiment və prototipləşdirmə mərhələsi gəlir - bunu doğrulama anı adlandırıram. Kiçik, sadələşdirilmiş prototiplər hazırlanır və əsas prinsip yoxlanılır. Prototiplər luminans, uniformluq və rəng “gamut” baxımından test edilir. Nəticələr simulyasiyadan fərqləndikdə, prototip yenidən tənzimlənir, simulyasiya yenilənir və testlər təkrarlanır. Eyni zamanda, bu mərhələdə dizaynın kütləvi və səmərəli istehsal edilə biləcəyi də qiymətləndirilir.

Nəhayət, patent müraciəti və praktiki tətbiq mərhələsi gəlir. Mən bunu mühafizə və istismar anı adlandırıram. Uğurlu nəticələr olduqda, patent müraciəti hazırlanır, ixtiranın yeniliyi qorunur. Sonra dizayn kütləvi istehsala uyğunlaşdırılır və alətlər, qəlibləmə və montaj üzrə mühəndislərlə sıx əməkdaşlıq edilir. Bu mərhələ ixtiranın kommersiya məhsullarına çevrildiyi və praktiki texnologiyaya tətbiq olunduğu yerdir.

Ümumilikdə mənim üçün ən mürəkkəb an texniki hesablamalar və simulyasiya mərhələsidir. Burada dərin fizika və riyaziyyat bilikləri tələb olunur, optik performans, istilik idarəçiliyi və istehsal imkanları arasında balans saxlanmalıdır. Həmçinin nəzəri ideyanı real dünya şəraitinə uyğunlaşdırmaq və toleransları nəzərə alaraq dizaynı optimallaşdırmaq lazımdır. Uğurlu ixtiraçı bu mürəkkəbliyi idarə edərək yaradıcı ideyanı etibarlı, patentlənə bilən və istehsala hazır optik sistemə çevirir.

- Eyni zamanda, son illərdə televizorların, telefonların və planşetlərin ekran texnologiyaları sürətlə dəyişir. Sizin baxışınıza görə, bu texnologiyalar arasında gələcəkdə güc balansı necə formalaşacaq? LCD-lər tamamilə sıradan çıxacaq? Digər tərəfdən, süni intellektin (AI), yeni materialların və nano-optikanın bu sahəyə təsiri getdikcə daha güclənir. Məsələn, artıq AI görüntü keyfiyyətini və istehsal prosesini optimallaşdırmaq üçün istifadə olunur, yeni materiallar (perovskit kvant nöqtələri, elastik substratlar və s.) daha yüngül və bükülə bilən ekranların yaranmasına imkan verir. Sizcə, bütün bu yeniliklər birlikdə gələcəyin displey texnologiyalarını hara aparır?

-Displey texnologiyasının gələcək inkişafını izləyərkən görürəm ki, OLED, Micro-LED və Kvant Nöqtə texnologiyaları LCD-lərlə müqayisədə fərqli üstünlüklər təqdim edir. Mənim baxışıma görə, LCD-lər yox olmur, sadəcə, strateji olaraq yeni mövqelərə yönəlirlər. Xüsusilə Kvant Nöqtələrlə birləşdirilən LCD-lər, çox böyük ekranlarda və orta ölçülü ekranların kütləvi bazarında maliyyət baxımından böyük üstünlük saxlayır. Onlar təsdiqlənmiş, səmərəli istehsal platformasıdır.

Müasir LCD-lər inkişaf etmiş yerli qaralma texnologiyası, yəni Mini-LED arxa işıqlandırmadan istifadə edərək kontrastı əhəmiyyətli dərəcədə artırır və bəzən OLED səviyyəsinə yaxınlaşır. Kvant nöqtələrin inteqrasiyası isə rəng “gamut”unu və rəng təmizliyini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırır, bu da LCD-lərin əsas zəif nöqtələrini aradan qaldırır. Həmçinin LCD-lər hələ də yüksək parlaqlığın tələb olunduğu açıq hava reklamları və sənaye/avtomobil displeyləri kimi “niş” (ehtiyacları təmin edilməmiş kiçik bir qrupa məhsulların təqdim edilməsi – red.) bazarlarda üstünlük təşkil edir, çünki “burn-in” məsələsi OLED üçün potensial problem yarada bilər.

Məncə nəticə belədir ki, LCD-lər qiymət və həcm seqmentlərini qoruyacaq, Mini-LED və QD kimi yeni optik təkmilləşdirmələri davamlı olaraq inteqrasiya edəcək, OLED və Micro-LED isə yüksək performans və premium bazarlarda üstünlük qazanacaq.

Bundan başqa, süni zəka (AI), yeni materiallar və nano-optika kimi sahələr, sadəcə, əlaqəli sahələr deyil, onlar displey texnologiyasının gələcək inkişafını aktiv şəkildə müəyyən edir. AI displey emalı və keyfiyyətini dəyişdirir.

Ümumiyyətlə, bütün innovasiyalar sahəni ultra-nazik, hiper-səmərəli və ağıllı displeylərə yönəldir. Fokus, sadəcə, işıq yaratmaqdan, hər fotonun dəqiq idarə olunmasına keçir və AI ilə yeni materialların inteqrasiyası gələcək vizual texnologiyanı müəyyən edəcək. Mənim üçün bu, tamamilə maraqlı və motivasiyaedici bir sahədir, çünki həm nəzəri biliklərimi praktik tətbiqlərə çevirə, həm də gələcək texnologiyaların inkişafında birbaşa iştirak edə bilirəm.

- Bugünkü dünyada elmi nailiyyətlərin çoxu universitetlərlə sənaye arasında sıx əməkdaşlıq nəticəsində yaranır. Sizcə Azərbaycan bu modelə keçid üçün hansı addımları atmalıdır? Bir alim və müəllim kimi, siz Azərbaycan elminin gələcəyini hansı istiqamətlərdə görürsünüz - texnologiya, material elmləri, enerji, yoxsa başqa bir sahədə? Bildiyimiz kimi, Azərbaycanda yeni universitetin - Qarabağ Universitetinin təməli qoyulub və o elmi cəhətdən təkmilləşir.

Azərbaycanın elm və sənaye sahəsi arasında daha sıx əməkdaşlığa keçidi üçün məncə bir neçə vacib addım atılmalıdır. Əvvəlcə institut səviyyəsində əməkdaşlıq mexanizmləri qurmaq lazımdır. Məsələn, hər böyük universitetdə və tədqiqat institutunda yaxşı maliyyələşdirilmiş Texnologiya transfer ofisləri yaradılmalı, ora IP, lisenziyalaşdırma və biznes inkişafı sahələrində peşəkar kadrlardan ibarət olmalıdır. Bunlar akademik tədqiqat və kommersiya ehtiyacları arasında körpü rolunu oynayacaq. Bundan əlavə, sənaye maliyyələşdirilən və ya birgə idarə olunan tədqiqat mərkəzləri universitet kampuslarında və ya elm parklarında yaradılmalıdır. Bu mərkəzlər tətbiqi tədqiqatlara fokuslanmalı və konkret kommersiya məqsədləri daşımalıdır.

Maliyyə və hüquqi sahədə də islahatlar zəruridir. Özəl şirkətlərə vergi güzəştləri və subsidiyalar təqdim olunmalıdır, xüsusilə universitetlərlə birgə AR-GE layihələrinə investisiya edənlər üçün. Hökumət dəstəyi ilə “venture capital” fondları yaradılmalı və universitet patentlərinin kommersiyalaşdırılması üçün bürokratik maneələr azaldılmalıdır. Universitet və tədqiqat institutlarının maliyyələşdirilməsi modelləri performansa əsaslanan olmalı, yəni, yalnız nəşrlərə deyil, patentlərə, lisenziyalaşdırma müqavilələrinə və maliyyələşdirilən layihələrə görə qiymətləndirilməlidir.

Bundan başqa, mədəni dəyişiklik və insan kapitalının inkişafı da önəmlidir. STEM proqramlarına təşəbbüskarlıq, IP idarəçiliyi və bazar təhlili modulları əlavə edilməli, akademik mədəniyyət yalnız nəşrə deyil, real təsir və innovasiyaya yönəldilməlidir. Təcrübəli azərbaycanlı alim və mühəndisləri geri gətirmək üçün cəlbedici mövqelər və tədqiqat mühiti yaradılmalıdır.

Gələcəkdə Azərbaycan elmində strateji sahələrə fokuslanmaq vacibdir. Enerji keçidi və bərpaolunan enerji sahəsi ön plana çıxmalıdır, Günəş və külək enerjisi texnologiyaları, hidrogen və yaşıl yanacaqlar, ağıllı şəbəkələr və enerji səmərəliliyi sahəsində tətbiqi tədqiqatlar aparılmalıdır. Yeni materiallar sahəsində irəliləmiş kompozitlər və korroziya elmi üzrə tədqiqatlar sənaye ilə birbaşa əlaqəli ola bilər. ICT və rəqəmsal texnologiyalarda isə AI və data analitika ilə yerli sənaye proseslərini optimallaşdırmaq, kibertəhlükəsizlik sahəsində insan kapitalını inkişaf etdirmək önəmlidir.

Bir sözlə, Qarabağ Universiteti bu yeni əməkdaşlıq modelini tətbiq etmək üçün böyük fürsətdir. Universitetin missiyası ilkin olaraq bir-iki strateji bazar yönümlü sahəyə fokuslanmalı, beynəlxalq universitetlər və sənaye liderləri ilə əməkdaşlıq edilməli, həmçinin kurikulum və laboratoriya strukturu biznes ehtiyacları ilə birbaşa uyğunlaşdırılmalıdır.