Qayıdacaqlar, qayıdacaqlar, qayıdacaqlar...

Qərbi Azərbaycan İcmasının təşkilatçılığı ilə Qərbi Azərbaycan mövzusunda “Bir Elin Manifesti” mövzusunda ümumrespublika hekayə müsabiqəsi keçirilir. Müsabiqəyə təqdim edilən növbəti hekayəni təqdim edirik:

Ya­zın oğ­lan ça­ğıy­dı. Bağ-ba­ğat, dağ­la­rın ya­ma­cı əl­van xal­ça­ya bən­zə­yir­di. Ağac­lar elə bil ki, tu­mur­cuq­la­maq, çi­çək­lə­mək  üçün bir-bi­ri ilə bəh­sə gir­miş­di, quş­lar cəh-cəh vu­rur,  arı­lar vızhavız sus­maq bil­mir­di. Dağ­la­rın zir­və­sin­də­ki qar Gü­nə­şin şüa­la­rı al­tın­da bərq vu­rur,  göz qa­maş­dı­rır­dı.  Hü­sən, Zən­gi, Mər­zə  çay­la­rı­nın nə­ril­ti­si bir-bi­ri­nə qa­rı­şa­raq qə­ri­bə uğul­tu çı­xa­rır­dı. Bü­tün bun­la­ra  hə­mi­şə hey­ran­lıq­la ta­ma­şa edən, din­lə­yən Aşıq Ələs­gər in­di nə­dən­sə, tər­ki-dün­ya idi, dər­ya­da gə­mi­si bat­mış ərəb ki­mi də­rin fi­kir­lə­rə qərq ol­muş­du. Ana­xa­nım onu səs­lə­yən­də ye­rin­dən dik atıl­dı:

− Dər­din alım, mə­nim­lə­mi­sə­n?

Ana­xa­nım sı­na­yı­cı, qıs­qanc nə­zər­lə aşı­ğı sü­züb, sa­rı si­mə to­xun­du:

− Nə olub, qəm dər­ya­sı­na bat­mı­san, aşı­q? Nə fi­kir edir­sə­n? Ye­nə Səh­nə­ba­nı­mı ya­dı­na dü­şü­b?

Aşıq Ələs­gə­rin qaş­la­rı ça­tıl­dı:

− Val­lah, bil­lah, o de­yil, ol­du, bit­di. O bir ca­van­lıq hə­və­si idi, keç­di, get­di.

Ana­xa­nı­mın inan­ma­dı­ğı­nı, do­da­ğı­nı bü­züb üzü­nü ya­na çe­vir­di­yi­ni  gö­rən Aşıq Ələs­gər as­ta­dan söy­lə­di.

Həs­rət qoy­ma gö­zü gö­zə, aman­dı!

Yan­dı bağ­rım, dön­dü kö­zə, aman­dı!

Kеçən sö­zü çək­mə üzə, aman­dı!

Həd­yan da­nış­mı­şam, laf еylə­mi­şəm.

 Ana­xa­nım əl çək­mə­di:

 − On­da de, gö­rüm, nə olub, ni­yə fi­kir­li­sən, qəm-qüs­sə için­də­sə­n?

Aşıq Ələs­gə­rin  sus­du­ğu­nu gö­rən Ana­xa­nım ara­lan­maq is­tə­yən­də aşıq onu  ina­dın­dan dön­dər­mə­yə ça­lış­dı:

Gö­zəl­lər sul­ta­nı, mə­lək­lər şa­hı,
Ala­göz ca­na­nım, gеtmə, aman­dı!
Dər­din­dən xəs­tə­yəm, çə­ki­rəm ahı,
Hə­ki­mim, loğ­ma­nım, gеtmə, aman­dı!
Ca­ma­lın göy­çək­di bay­ram ayın­dan,
Gö­rən doy­maz qa­mə­tin­dən, bo­yun­dan.
La­yiq dеyil qur­ban kə­sim qo­yun­dan,
Sa­na qur­ban ca­nım, gеtmə, aman­dı!
Mən sa­na nə dеyim, ay mi­na gər­də­n?!
Kəs­mə mə­həb­bə­tin, gəl, Ələs­gər­dən.
Gü­nah­kar qu­lu­nam, sal­ma nə­zər­dən,
Kə­rəm­li sul­ta­nım, gеtmə, aman­dı!

Ana­xa­nı­mın ürə­yi yum­şal­dı, aşı­ğa rə­him gəl­di, üzü­nə tə­bəs­süm qon­du. Aşıq Ələs­gər für­sə­ti əl­dən ver­mə­di:

A bi­mür­vət, axı sən­dən ötə­ri
Ah çək­mək­dən bağ­rım qa­na dö­nüb­dü!
Qədd əyi­lib, gül irən­gim sa­ra­lıb,
Xə­zan dəy­miş gü­lüs­ta­na dö­nüb­dü!

Aşıq Ələs­gər Ana­xa­nı­mın söz al­ma­yın­ca on­dan əl çək­mə­yə­cə­yi­ni bi­lir­di. Odur ki, də­rin­dən köks ötü­rüb pı­çıl­tı ilə de­di:

− Sən arif­sən, mə­ni an­la­yar­san. Dü­nən­dən özü­mə gə­lə bil­mi­rəm. Us­ta­dım Aşıq Alıy­la de­yiş­mə­yə­cə­yi­mi özü­mə söz ver­miş­dim. Dü­nən bir dü­yün­də məc­lis­də­ki­lər Aşıq Alı­ya de­yiş­mə­yi­mi­zi is­tə­di. Mən qə­ti eti­raz et­dim. Us­ta­dım ra­zı­lıq ver­di. Mən ye­nə de­yiş­mək is­tə­mə­di­yi­mi de­dim. Am­ma Aşıq Alı is­rar et­di. Yal­var­dım, ya­xar­dım, fay­da­sı ol­ma­dı, ye­nə ina­dın­dan dön­mə­di. De­yiş­mə­miz uzun çək­di. Son­da sax­lan­cım­da olan “A ya­ğa, ya­ğa” təc­ni­si oxu­dum. Təc­nis us­ta­sı olan  Aşıq Alı ca­vab ve­rə bil­mə­di. Çün­ki təc­nis do­daq­dəy­məz şək­lin­də idi. Bu­nu isə ilk də­fə di­lə gə­ti­rir­dim. Us­ta­dım pə­ri­şan ol­sa da, ye­nə bö­yük­lü­yü­nü gös­tər­di, mə­ni qu­caq­la­dı “Şə­yird gə­rək us­ta­dı­nı üs­tə­lə­sin”, − de­di. Onun sö­zü mə­ni ya­man  tut­du, bi­ix­ti­yar de­dim:

Ba­şı­na dön­dü­yüm, xa­liq­di süb­han,
Ha­çan qüd­rə­tin­dən yağ da­mar-da­ma­r?
Bir şə­yird ki, us­ta­dı­na kəm ba­xa,
Onun göz­lə­ri­nə ağ da­mar-da­mar.

Am­ma olan ol­muş­du. Gə­rək us­ta­dım­la de­yiş­mə­yəy­dim. Dü­nən­dən özü­mə gə­lə bil­mi­rəm.

Ana­xa­nım  əri­nə tə­səl­li, təs­kin­lik ver­di, onu qəm dər­ya­sın­dan çı­xar­ma­ğa ça­lış­dı:

    − Ağ­rın ürə­yi­mə, bur­da nə var ki?! Də­də-ba­ba­dan aşıq­lar de­yi­şib­lər, bi­ri udub, o bi­ri udu­zub. Əvə­zin­də məc­lis xoş ke­çib, dü­yü­nə gə­lən­lər şad­la­nıb­lar. Sən yax­şı ki, qəs­dən uduz­ma­mı­san, de­yər­di­lər ki, us­ta­dı­na ya­rı­nır. İnan Al­la­ha ki, heç Aşıq Alı da bu hə­rə­kə­ti­ni bə­yən­məz­di.

Ana­xa­nım da­nış­dıq­ca Aşıq Ələs­gə­rin üzü, gö­zü gü­lür, əh­va­lı də­yi­şir, ke­fi dü­zə­lir­di...

...Dağ-də­rə, yol-iz ağap­paq qa­ra bü­rün­müş­dü. Uzun, şax­ta­lı, sa­zaq­lı de­kabr ge­cə­si ol­sa da, qar sü­rət­lə əri­yir, am­ma su­ya yox, qıp-qır­mı­zı lax­ta­lı qa­na çev­ri­lir, evin qa­pı­sın­dan, pən­cə­rə­sin­dən içə­ri do­lur, ya­vaş-ya­vaş ya­ta­ğa, yor­ğan-dö­şə­yə ho­pur­du. Aşıq Ələs­gər yu­xu­dan hövl­nak aya­ğa qalx­dı, qa­pı­ya boy­lan­dı. Səs-sə­mir yox­du, sa­kit­lik­di. Boy­nu­nu bə­növ­şə tək bü­küb, əyil­miş qəd­di­ni güc­lə pən­cə­rə­yə söy­kə­yə bil­di, as­ta­dan pı­çıl­da­dı: “Oğ­lum Bə­şir  bir kor gül­lə­nin qur­ba­nı ol­du, in­di kim bi­lir, Si­bi­rin so­yu­ğun­da nə edi­r? Öv­lad əvə­zi qar­da­şım oğ­lu, kü­rə­kə­nim Qur­ban ca­van ya­şın­da dün­ya­nı tərk et­di”.  Qol­la­rı­nı gö­yə qal­dır­dı:

− Ya rəbb, sən öz nə­zə­ri­ni üzə­ri­miz­dən ək­sik et­mə, da­ha bi­zi ağır sı­naq­la­ra çək­mə. Ey, ye­ri, gö­yü Ya­ra­dan uca Tan­rım! Bi­zi hifz ey­lə, ya­şı­mın bu ça­ğın­da dər­bə­dər et­mə!

Dua­nın sə­si­nə Ana­xa­nım da oyan­dı:

− Xe­yir­di­mi, aşı­q?! Bu nə dua­dır, nə dər­­bə­­dər­­lik­­di­­? Ye­nə nə yu­xu gör­mü­sə­n?

−  Xe­yi­rə ox­şa­mır, ar­vad.

Əri­nin yu­xu­la­rı­nın çin ol­du­ğu­nu, hər şe­yi açıq-aş­kar gör­dü­yü­nü bi­lən Ana­xa­nım hə­yə­can­lan­dı:

 − Bir de, gö­rüm, axı nə olu­b?

− Yu­xu­mu qa­rış­dır­mı­şam, Al­lah xey­rə ca­la­sın.

Aşıq Ələs­gə­rin da­nış­maq is­tə­mə­di­yi­ni hiss edən Ana­xa­nım  bu də­fə is­rar et­mə­di, Al­la­ha dua et­mək­lə ki­fa­yət­lən­di...

Göz­lə­ri­nə yu­xu get­mə­di. Sə­hər açı­lar-açıl­maz öv­lad­la­rın­dan, nə­və­lə­rin­dən xə­bər tut­du­lar. Sa­la­mat­lıq­dı. Am­ma Aşıq Ələs­gə­rin ürə­yi na­nə yar­pa­ğı ki­mi əsir, hə­yə­ca­nı ötüş­mür­dü. Gü­nor­ta­ya ya­xın ha­va tu­tul­ma­ğa, qa­rın üs­tü­nə qar yağ­ma­ğa baş­la­dı. Aşıq Ələs­gər pe­çə odun gə­tir­mək üçün hə­yə­tə çıx­dı, odun­lu­ğa ya­xın­laş­mış­dı ki, qa­rı ya­ra-ya­ra təng­nə­fəs dar­va­za­ya  sü­rət­lə ya­xın­la­şan bir nə­fə­ri gör­dü. Adam Aşıq Ələs­gə­ri gör­cək:

− Ağam, ağ­rın alım, adım Qa­far­dır, Qa­ra­qo­yun­lu kən­din­də­nəm. Mə­ni şə­yir­di­niz Aşıq Əsəd gön­də­rib.

Aşıq Ələs­gər qo­na­ğı sa­kit­ləş­dir­mək is­tə­di:

− A ba­la, bir nə­fə­si­ni dər, keç evə, bir stə­kan çay iç, son­ra dər­di­ni söy­lər­sən.

Sa­zaq­dan do­daq­la­rı çat-çat ol­muş  Qa­far güc­lə dil­lən­di:

− Də­də, nə evə keç­mə­yə, nə çay iç­mə­yə vaxt var. Er­mə­ni­lər bi­zi qı­ra-qı­ra gə­lir­lər. Aşıq Əsəd de­di ki, qa­çıb can­la­rı­nı qur­tar­sın­lar. Mü­qa­vi­mət mə­na­sız­dır. Er­mə­ni­lə­rin ha­mı­sı si­lah­lı­dır, yer­li­lər də gəl­mə­lə­rə qo­şu­lub, on­la­ra da si­lah-sur­sat pay­la­nıb. Baş­çı­la­rı ge­ne­ral And­ro­nik de­yib ki, türk­lə­rin ba­la­ca­sı, bö­yü­yü ha­mı­sı qı­rıl­ma­lı­dır. Və­ziy­yət an­ba­an pis­lə­şir. Er­mə­ni­lər kənd­lə­ri vi­ran qo­yur, ev­lə­ri ta­lan edir, mal-qa­ra­nı apa­rır, yurd­la­rı yan­dı­rır, kör­pə­lə­ri doğ­ra­yır, qız­la­rı zor­la­yır, əliya­lın ca­van­la­rı sün­gü­dən ke­çi­rir...

Aşıq Ələs­gər döz­mə­di, göz­lə­ri­nin ya­şı üz-gö­zü­nü is­lat­dı,  əli ilə Qa­fa­ra “sus” işa­rə­si ver­di. Qa­far gəl­di­yi ki­mi də yox ol­du. Aşıq Ələs­gər Ana­xa­nı­ma səs­lən­di:

− Uşaq­la­ra xə­bər elə, at-ara­ba­nı qoş­sun­lar, ar­vad-uşa­ğı gö­tü­rüb Kəl­bə­cər yo­lu­na çıx­sın­lar. Ge­cik­mə­sin­lər, er­mə­ni­lər ça­ta­çat­da­dır­lar. Qar­şı­la­rı­na çı­xa­nı öl­dü­rür­lər. Sən də tez qa­yıt, biz də ha­zır­la­şıb çı­xaq.

Ana­xa­nı­mın “Yu­xun çin ol­du, Al­lah bu zül­mü gö­tür­məz”, − de­yib di­li tit­rə­yə- tit­rə­yə ah-na­lə çək­di, fər­yad qo­par­maq is­tə­yən­də Aşıq Ələs­gər:

− Vaxt itir­mə, de­di, qon­şu­la­ra da im­kan da­xi­lin­də xə­bər edək, − de­di.

Aşıq Ələs­gər evə gir­di, otaq­la­rı bir-bir nə­zər sal­dı, də­rin­dən köks ötür­dü, qa­lın pal-pal­ta­rı­nı, di­var­dan asıl­mış sa­zı alıb ba­yı­ra çıx­dı. Töv­lə­yə get­di, mal-qa­ra­nı, qo­yun- qu­zu­nu is­ti pe­yə­dən çı­xar­dı. Bu ara­da öv­lad­la­rı təş­viş için­də gəl­di­lər. Oğ­lu Aşıq Ta­lıb nə isə de­mək is­tə­yir­di ki, Aşıq Ələs­gər im­kan ver­mə­di:

− Vaxt yox­du, çı­xı­rıq, it­lə­rin zən­ci­ri­ni ara­ba­ya bağ­la­yın, ələ ke­çən to­yuq-cü­cə­dən ki­sə­yə yı­ğın. Qa­ran­lıq qa­rış­ma­mış tez yo­la dü­şək, − de­di...

Pal­çıq­lı kənd yo­lun­da iy­nə at­say­dın, ye­rə düş­məz­di. Er­mə­ni vəh­şi­li­yin­dən xi­las ol­maq is­tə­yən sa­kin­lə­rin sə­si-kü­yü bir-bi­ri­nə qa­rış­mış­dır. Ağız de­yə­ni qu­laq eşit­mir­di. Ki­mi qış­qı­rır, ki­mi ağ­la­yır, ki­mi za­rı­yır, ki­mi qar­ğış edir, ha­mı tə­lə­sir, kənd­dən bir an tez çıx­maq is­tə­yir­di. Xəs­tə­lər, qo­ca­lar, ha­mi­lə qa­dın­lar qa­rı ya­ra-ya­ra, cı­ğı­rı, izi ol­ma­yan dağ ya­mac­la­rı­nı, də­rə­lə­ri, sal-sıl­dı­rım qa­ya­la­rı aşa­raq üzü Kəl­bə­cə­rə tə­rəf  axı­şır­dı. Şax­ta qı­lınc ki­mi kə­sir, so­yuq ili­yə iş­lə­yir­di. Ya­rı yol­da qa­lan­la­rın, do­nan­la­rın, ta­qət­siz hal­da qa­rın üzə­rin­də uza­nıb qa­lan­la­rın sa­yı-he­sa­bı yox idi. Heç kim heç kim­dən yar­dım um­mur­du, heç ki­min də kim­sə­yə kö­mək et­mək gü­cü yox idi. At, eş­şək ara­ba­la­rı ya sü­rü­şüb də­rə­nin di­bi­nə yu­var­la­nır, ya da hey­van­lar hey­dən dü­şüb çök otu­rur­du­lar. Saç-saq­qa­lı ağar­mış  Aşıq Ələs­gər elə bil ki, bir ge­cə­nin için­də da­ha yüz yaş qo­cal­mış­dı. Çiy­nin­də­ki sa­zı güc­lə apa­rır, ara-sı­ra yan-yö­rə­si­nə nə­zər sa­lır, öv­lad­la­rı­na, nə­və­lə­ri­nə diq­qət ye­tir­di.  Qə­fil­dən beş-al­tı adam da­yan­dı, ki­min­sə na­lə­si da­ğı-da­şı tit­rət­di.  Aşıq Ələs­gər on­la­ra ya­xın­laş­dı.  Adam­lar or­ta­da do­nub qa­lan, can ver­mək­də olan bir nə­fə­ri əha­tə­yə al­mış­dı. Aşıq Ələs­gər diq­qət­lə ba­xan­da  yer­də hey­siz uza­nıb qal­mış  Səh­nə­ba­nı­nı ta­nı­dı. Əy­nin­də­ki ya­pın­cı­nı onun üs­tü­nə ört­mək is­tə­yən­də kim­sə, “Gec­dir, aşıq, o ar­tıq ke­çi­nib­dir”, − de­di. Aşıq Ələs­gər ilk mə­həb­bə­ti­nin can­sız, don­muş, qu­ru çu­bu­ğa dön­müş bar­maq­la­rı­na, son­ra sa­zaq­dan ca­dar-ca­dar ol­muş ya­naq­la­rı­na to­xun­du. İx­ti­yar qo­ca­nın gö­zün­dən iki yaş dam­la­sı göy­də don­du, Səh­nə­ba­nı­nın şa­lı­nın üs­tü­nə düş­dü.  Bu,  Ana­xa­nı­mın nə­zə­rin­dən qaç­ma­dı, o da köv­rəl­di, ba­şı­nı aşa­ğı sal­la­dı.  Aşıq Ana­xa­nı­ma  “Siz uşaq­lar­la da­vam edin, mən gə­lib si­zə ça­ta­ram”, − de­di. Ana­xa­nım “Bir­gə ge­də­rik”, − de­yən­də Aşıq Ələs­gər inad et­mə­di. Ya­nın­da­kı­la­ra dön­dü. “Nə et­mək fik­rin­də­si­ni­z?”. Səh­nə­ba­nı­nın im­kan­lı qo­hum­la­rın­dan bi­ri dil­lən­di: “Özü­müz­lə apar­maq çə­tin olar. Ara­ba­da lo­pat­ka var. Qə­bir qa­zaq, bu­ra­da dəfn edək”, −  de­di. Ha­mı ra­zı­laş­dı. Çox çə­tin­lik­lə da­ğın ya­ma­cın­da bir qə­bir qaz­dı­lar, Səh­nə­ba­nı­nı ora­da dəfn edib, ay­rıl­dı­lar. Aşıq Ələs­gər qə­bi­rin üzə­rin­də­ki qar­lı tor­pa­ğa əli­ni sür­tə­rək ora­dan uzaq­laş­dı...

Aşıq Ələs­gər in­di min bir əziy­yət­lə ad­dım­la­dı­ğı dağ­la­rın şə­ni­nə vax­tı ilə söy­lə­di­yi qoş­ma­lar­dan bi­ri­nin iki bən­di­ni zor­la züm­zü­mə et­di:

Ba­har fəs­li, yaz ay­la­rı gə­lən­də,

Sü­sən­li, sün­bül­lü, la­la­lı dağ­lar,

Yox­su­lu, ər­ba­bı, şa­hı, gə­da­nı,

Tut­maz bir-bi­rin­dən ara­lı dağ­lar.

Ağ xə­lət bü­rü­nər, zər­ni­şan gey­məz,
Heç kə­si din­di­rib key­fi­nə dəy­məz,
Sər­da­ra söz de­məz, şa­ha baş əy­məz,
Qüd­rət­dən sən­gər­li, qa­la­lı dağ­lar.

Də­rin­dən köks ötür­dü, do­lux­sun­du, da­yan­dı. Ana­xa­nım hə­yə­can­lan­dı:  “Aşıq, nə ol­du, yo­rul­dun, na­ra­hat­sa­n?”. Aşıq Ələs­gər ba­şı ilə “yox” de­yib, ar­­xa­­ya­­ − Ağ­kil­sə­yə boy­lan­dı:

Ha­nı mən gör­dü­yüm qur­ğu-bü­sat­lar!?
Dərd­mənd­lər gör­sə, tez bağ­rı çat­lar;
Mə­ləş­mir sü­rü­lər, kiş­nəş­mir at­lar,
Ni­yə pə­ri­şan­dı hal­la­rın, dağ­la­r?!

Ha­nı bu yay­laq­da yay­la­yan el­lər!?
Gö­rən­də gö­züm­dən car ol­du sel­lər.
Seyr et­mir kök­sün­də tür­fə gö­zəl­lər,
San­cıl­mır bu­xa­ğa gül­lə­rin, dağ­lar!
Ha­nı mərd iyid­lər, boş qa­lıb yur­du!?'
Sə­xa­vət­də El­dar nur-alə-nur­du.
Er­kək kə­sib, ağır məc­lis qu­rur­du,
Şü­lən çə­ki­lir­di mal­la­rın, dağ­lar!

Hə­sən­nə­nə, Hə­sən­ba­ba qo­şa­dı,
Xaş­bu­laq yay­la­ğı xoş ta­ma­şa­dı.
Ar­sız aşıq el­siz ni­yə ya­şa­dı,
Öl­sün Ələs­gər­tək qul­la­rın, dağ­lar!

Aşıq Ələs­gər­lə Ana­xa­nım dəs­tə­dən xey­li ge­ri qa­lır­dı. Nə­və­lə­rin­dən iki­si ge­ri qa­yı­dıb on­la­rın qo­lu­na gir­di, dəs­tə­yə çat­maq üçün tə­ləs­dir­di.   

Uzun, əzab­lı yol­lar bit­mək bil­mir­di. Sağ qa­lan­lar sə­hə­rin ala-to­ra­nın­da Kəl­bə­cə­rin ya­xın kənd­lə­ri­nə güc-bə­la öz­lə­ri­ni çat­dır­dı­lar. Kənd sa­kin­lə­ri soy­daş­la­rı­nı tə­laş­la, ağ­laş­la qar­şı­la­yır, yer­ləş­di­rir, çay-çö­rək ve­rir, is­ti yor­ğan dö­şək­lə tə­min edir­di­lər. Sə­hər-açı­lar-açıl­maz di­dər­gin­lər kən­din mey­da­nı­na top­laş­dı­lar.  “Kim var, kim yox”, “Kim öl­dü, kim qal­dı”, “Ki­min ma­lı-qa­ra­sı, ke­çi­si, qo­yun-qu­zu­su, at-eş­şə­yi  sağ-sa­la­mat gəl­di, ki­min­ki qur­da-qu­şa qis­mət ol­du” ki­mi su­al­la­ra ca­vab ax­ta­rıl­ma­ğa baş­la­nıl­dı. Bü­tün su­al­la­ra az-çox ca­vab ve­ril­di, tək bir su­al­dan baş­qa: “Kim­sə­siz, qo­ca­lıb əl­dən düş­müş, gün­lə­ri­ni say­maq­da olan aşıq Ço­ban Mə­hi­ni kim gör­­dü­­?” Vax­tı ilə kən­din, el-oba­nın şən­lik­lə­rin­də sa­zı, sö­zü ilə mey­dan su­la­yan Aşıq Mə­hi­nin yox­lu­ğu Aşıq Ələs­gə­rə ra­hat­lıq ver­mir­di.  Gü­nəş qa­ra, par­ça­lı bu­lud­la­rın ara­sın­dan ölə­zə­yən şüa­la­rı­nı dağ­la­rın ar­xa­sın­da  giz­lə­yən­də Aşıq Ələs­gər nə­və­lə­rin­dən boy-bu­xun­lu­su­nu, cə­su­ru­nu, Ağ­kil­sə­nin da­ha iki nə­fər cüs­sə­li gən­ci ya­nı­na ça­ğır­dı:

− Siz ge­cə ilə kən­də qa­yı­dın. Eh­ti­yat­lı olun. Hər an qar­şı­nı­za si­lah­lı er­mə­ni qul­dur çı­xa bi­lər. Aşıq Mə­hi­dən bir xə­bər gə­ti­rin. Öl­dü, qal­dı, qur­da, qu­şa yem ol­du, bi­lək! O dün­ya­ya ni­ga­ran get­mə­yim”, −  de­yib nəm­li göz­lə­ri­ni giz­lət­di. Ağ­kil­sə­li igid­lər ge­cə ikən yo­la dü­zəl­di­lər...

... Ağ­kil­sə­nin  mər­kə­zin­də­ki XI­II əsr­də bər­pa olun­muş al­ban­la­ra məx­sus mo­nastr­da er­mə­ni qa­til­lər dinc, si­lah­sız əha­li üzə­rin­də­ki “qə­lə­bə­ni” bay­ram edir­di­lər. Şə­rab­dan məst olan er­mə­ni qul­dur­lar qa­rət et­dik­lə­ri qə­ni­mə­ti bö­lü­şür, sü­də­mər uşaq­la­rı doğ­ra­dıq­la­rı­nı, qo­ca­la­rın be­li­nə qay­nar sa­mo­va­rı bağ­la­yıb sür­dük­lə­ri­ni, ha­mi­lə qa­dı­nın bət­ni­ni sün­gü ilə ya­rıb kör­pə­ni ba­yı­ra at­dıq­la­rı­nı fə­xa­rət­lə bir-bi­ri­nə nəql edir­di­lər. Qa­til And­ro­ni­kin kö­mək­çi­si qa­ni­çən Sum­ba­tın qə­fil­dən içə­ri gir­mə­si ilə kil­sə­də səs­siz­lik ya­ran­dı. Sum­bat ağ­zı kö­pük­lə­nə-kö­pük­lə­nə kö­nül­lü­lə­ri və And­ro­ni­kin əm­ri ilə on­la­ra ko­man­dan­lıq edən Te­van və Tar­xan qul­dur­ba­şı­la­rı sa­lam­la­dı,  Göy­çə ma­ha­lın­da tez­lik­lə türk­lə­rin kö­kü­nün kə­si­lə­cə­yi­ni bil­dir­di. Mə­lu­mat ver­di ki, son bir ne­çə gün­də  Ağ­kil­sə də da­xil  Daş­kənd, Qo­şa­bu­laq, Sa­rı­ya­qub, Baş Şor­ca, Aşa­ğı Şor­ca, So­ğan­qu­lu-ağa­lı, , Zod, Qu­lu, Ağa­lı, Bö­yük Qa­ra­qo­yun­lu, Ki­çik Qa­ra­qo­yun­lu, Zər­zi­bil, Əd­li, İnək­dağ, Qa­ra­man, Kə­sə­mən, Baş­kənd, Ba­la Məz­rə, Şiş­qa­ya, Baş Ha­cı, Qə­rib­qa­ya kənd­lə­ri ələ ke­çi­ril­miş, sa­kin­lə­ri qətl edil­miş, sağ qa­lan türk­lər də bü­tün ma­lı, döv­lə­ti baş­lı-ba­şı­na bu­ra­xıb qaç­mış­dır. Bü­tün bu var-döv­lət bi­zə qal­mış­dır. Sum­bat qul­dur si­lah­daş­la­rı­na And­ro­ni­kin xü­su­si tap­şı­rı­ğı­nı da çat­dır­dı: “Ağ­kil­sə­də bir ev, bir nə­fər sağ  qal­ma­ma­lı­dır, ha­mı­sı­nı yan­dı­rın, türk­lər bu­ra­la­rı yad­dan çı­xar­sın­lar, ge­ri qa­yıt­ma­ğı ağıl­la­rın­dan be­lə ke­çir­mə­sin­lər.” Sum­bat son­ra əla­və et­di: “Mil­li qəh­rə­ma­nı­mı­zın tap­şı­rı­ğı bi­zim üçün mü­qəd­dəs­dir Odur ki, vaxt itir­mə­dən kən­di bir də yox­la­yın, yan­dı­rıl­ma­yan ev,  dax­ma be­lə var­sa, kü­lü­nü gö­yə so­vu­run. Hər ye­ri diq­qət­lə yox­la­yın, bir nə­fər türk gör­sə­niz, dər­hal öl­dü­rün”.

Qul­dur­lar it sü­rü­sü ki­mi kil­sə­dən çı­xıb dəs­tə­lə­rə bö­lün­dü­lər və “əmə­liy­ya­ta” baş­la­dı­lar. Kən­din üs­tü­nü ye­ni­dən tüs­tü du­ma­nı bü­rü­dü. Te­va­nın dəs­tə­sin­dən Mkrtıç se­vin­cək ba­ğır­dı: “Bur­da bir kaf­ta­ra ox­şa­yan türk var”. Dəs­tə üzv­lə­ri evə so­xul­du­lar. So­yuq­dan tir-tir tit­rə­yən qo­ca can üs­tə idi. Sa­zı­nı qu­caq­la­yıb uza­nan­mış­dı. Sər­xoş er­mə­ni­lər sa­za işa­rə vu­rub “özü ilə go­ra apa­ra­caq”, − de­yib  qəhqə­hə ilə qo­ca­nı ələ sa­lır, za­ra­fat­la­şır­dı­lar. Te­van mau­ze­ri­ni çı­xar­dı, nə fi­kir­ləş­di­sə, atəş aç­ma­dı, si­la­hı qo­bu­ru­na qoy­du. Onu tə­əc­cüb­lə ba­xan dəs­tə üzv­lə­ri­nə: “Gül­lə vur­sam, tür­kə yax­şı­lıq olar. Qoy əzab­la ca­nı çıx­sın”, −  de­di və otaq­dan çıx­dı. Di­gər qul­dur­lar da onu mü­şa­yi­ət et­mə­yə baş­la­dı­lar.

Er­mə­ni qul­dur dəs­tə­lə­ri bir ne­çə sa­at­dan son­ra kil­sə­də ye­ni­dən yı­ğış­dı­lar və Sum­ba­ta he­sa­bat ver­mə­yə baş­la­dı­lar Əv­vəl­cə, Ağ­kil­sə­nin yu­xa­rı mə­həl­lə­lə­rin­də qul­dur­luq edən  Tar­xan dil­lən­di: “Nə­in­ki bü­tün ev­lər, iri­li-xır­da­lı bü­tün ti­ki­li­lər də yan­dı­rıl­dı, kənd­də bir nə­fər türk də qal­ma­dı”.  Son­ra Te­van he­sa­bat ver­di: “Aşa­ğı mə­həl­lə­də də dik dam qal­ma­dı.” Son­ra iri­şə-iri­şə əla­və et­di: “Am­ma bir qo­ca kaf­tar qal­mış­dı, can ve­rir­di”. Sum­bat tə­əc­cüb­lə “Onu ni­yə öl­dür­mə­di­ni­z?” − so­ruş­du. Te­van ey­ni tərz­də hı­rıl­da­ya­raq da­vam et­di: “O kaf­tar, sa­zı­nı qu­caq­la­yıb o dün­ya­ya ge­dir­di. To­xun­ma­dıq!”.  Sum­ba­tın do­nuz si­fə­ti lap ey­bə­cər hal al­dı, də­li ki­mi ba­ğır­dı: “Ne­cə yə­ni, tür­kü öl­dür­mə­di­niz, sa­zı­nı yan­dır­ma­dı­nız!? Özü cə­hən­nəm, bəs sa­zı­nı ni­yə çi­lik-çi­lik et­mə­di­ni­z?! Bil­mir­si­niz ki, saz türk­lə­rin di­ri­lik su­yu­dur, ru­hu­dur, ca­nı­dır, qa­nı­dır, qü­ru­ru, əzə­mə­ti, yad­da­şı­dır, ta­ri­xi­dir. Onu yan­dır­maq, kü­lü­nü gö­yə so­vur­maq la­zım­dır! Bu, And­ro­nik pa­şa­nın əm­ri­dir. Dər­hal ge­din, əm­ri ye­ri­nə ye­ti­rin”. Te­van qul­dur dəs­tə­si ilə kil­sə­dən çıx­dı...

...Ağ­kil­sə­li gənc­lər ge­cə­nin zül­mə­tin­də kən­də gir­di­lər. Hər ya­nı tüs­tü, du­man bü­rü­müş­dü. Bi­ri as­ta­dan pı­çıl­da­dı: “Nan­kor­lar ev­lə­rin ha­mı­sı­nı yan­dı­rıb­lar”. O bi­ri “Qi­sas qi­ya­mə­tə qal­maz”, − de­di. On­lar Aşıq Mə­hi­nin di­var­la­rı tüs­tü­lə­nən ki­çik evi­ni az qa­la gö­zü­yu­mu­lu tap­dı­lar. İx­ti­ya­rın sa­zı bağ­rı­na bas­mış cə­sə­di  dam­sız evin or­ta­sın­da qal­mış­dı. Gənc­lər­dən bi­ri Aşıq Mə­hi­nin  mü­qəv­va­ya dön­müş bə­də­ni­ni yor­ğa­nı­na bü­küb be­li­nə al­dı, di­gə­ri sa­zı köy­nə­yi­nə yer­ləş­dir­di, vaxt itir­mə­dən hə­yət­dən çıx­dı­lar...ta­nış cı­ğır­lar­la  kənd­dən uzaq­laş­dı­lar...

Te­va­nın qa­na su­sa­mış dəs­tə­si Aşıq Mə­hi­nin evi­nə gi­rən­də göz­lə­ri­nə inan­ma­dı­lar. Nə qo­ca, nə də sa­zı var­dı. Te­van: “Bu ola bil­məz. Bəl­kə evi səhv sal­mı­şıq”. Ət­ra­fa boy­lan­dı: “Yox, yox, hə­min ev­dir. Aman Al­la­hım bu ne­cə ola bi­lər. Axı, o gə­bər­miş­di”. Tez dəs­tə üzv­lə­ri­nə əmr et­di: “Ət­ra­fı ax­ta­rın, o uza­ğa ge­də bil­məz”. Dəs­tə­də­ki­lər hə­yət-ba­ca­nı tu­la ki­mi iy­lə­mə­yə baş­la­dı­lar. Hə­yət­dən çıx­dı­lar, ət­ra­fı ələk-və­lək et­di­lər. Qo­ca ta­pıl­ma­dı. Kor-peş­man kil­sə­yə qa­yıt­dı­lar. Te­van tit­rə­yə-tit­rə­yə, di­li to­puq vu­ra-vu­ra az göz­lə­ri hə­də­qə­sin­dən çıx­mış Sum­ba­ta Aşı­ğın evin­də gör­dük­lə­ri­ni an­lat­dı. Sum­bat qu­dur­muş it ki­mi hər kə­si par­ça­la­ma­ğa ha­zır gör­kəm al­dı. Əli­ni gö­yə qal­dı­rıb ba­şı­na, son­ra da ba­şı­nı kil­sə­nin di­va­rı­na çırp­dı: “Lə­nət ol­sun, si­zə, ney­nə­di­ni­z? Heç, bi­lir­si­niz­mi, ney­lə­di­ni­z?. Sa­zı əl­dən ver­di­niz, saz get­di. Saz get­di­sə...” Sum­ba­tın ba­ğır­tı­sın­dan qu­laq tu­tu­lur­du: “Saz get­di­sə, türk­lər onun­la bir yer­də qa­yı­da­caq­lar”.  Bu dəfə “qayıdacaqlar” kəlməsi qədim alban məbədinin divarlarından daha gurultulu ilə ətrafa yayılır, dayanmaq bimirdi. Sum­bat və quldur dəstəsinin üzvləri vahimə, təşviş içində  vurnuxur, qorxudan bir-birinə sığınırdılar. Sumbat   hön­kür­tü ilə ağ­la­yıb di­zi üs­tə ye­rə çök­dü, “qayıdacaqlar” sözünü eşitməmək üçün əl­lə­ri ilə qu­laq­la­rı­nı qa­pa­dı. Amma səs azalmır, əksinə  şiddətlənir, daha qorxunc səslənirdi. O, özünü bayıra atdı. Səs kəsilmək əvəzinə daha da güclənir, dözülməz olurdu. Bu za­man Sumbata  elə gəlir­di ki, ağ ör­pə­yə bü­rün­müş dağ­lar, göy­də­ki qa­ra, par­ça­lı bu­lud­lar, ağacların sazaqlı budaqları, buz bağlamış bulaqlar, çaylar, cığırlar, yollar da... ət­raf­da nə var­sa, ha­mı­sı bir ağız­dan, uca­dan: “Qa­yı­da­caq­lar, qa­yı­da­caq­lar, qa­yı­da­caq­lar” −  söy­lə­yir. Dəli olmaq həddinə çatan Sumbatın qulağına uzaqdan, dağların arxasından bir səs də gəldi: saz səsi. O, qeyri-ixtiyari səsləndi: “Qayıdacaqlar, gec-tez qayıdacaqlar, özü də sazla qayıdacaqlar!”. 

Anonimliyi qorumaq məqsədilə müəllifin adı qeyd edilmir