Ruhumuzun gizli xəritəsi

Şahanə MÜŞFİQ

Bir zaman oxuduğumuz, amma sonralar tədricən yaddaşımızdan silinən kitablar nə vaxtsa bizə çox doğma, çox təsirli görünmüşdü. Onları oxuyanda sanki dünya gözümüzdə dəyişilmiş, baxışımız yenilənmiş, düşüncələrimiz zənginləşmişdi. Amma illər ötüb, başqa kitablar oxunub, başqa fikirlər beynimizə dolub və həmin kitabların obrazları, hadisələri, hətta adları belə yaddaşımızın arxa planına çəkilib.

Hərdən bu unutqanlığımız bizə dərd olur. O unutduğumuz kitabları ömrümüzün harasındasa salıb itirdiyimiz itik kimi ruhumuzda, qəlbimizdə gəzdiririk. Amma ömrün elə bir anı gəlir ki, qəfil anlayırıq: unudulmuş kitablar tamamilə yox olmur. Onlar sanki yaddaşın dərin qatlarında gizlənir, bir küncdə səssizcə üzə çıxacağı, özünü xatırladacağı günü gözləyir. Və bəzən gözlənilmədən, hansısa bir situasiyada, bir söz, bir musiqi, bir qoxu və ya bir təsadüfi xatirə həmin kitabı yenidən canlandırır. Biz bəlkə də süjetini dəqiq xatırlamırıq, obrazların adlarını qarışdırırıq, hadisələrin sonunu unutmuş oluruq. Amma qəribədir ki, o kitabın yaşatdığı hiss ruhumuzun yaddaşında dipdiri qalır.

Əslində, kitabların unudulması təbii prosesdir. İnsan beyninin öz qanunları var. Biz hər oxuduğumuz sözü, hər cümləni yadda saxlaya bilmərik. Xüsusən, indiki zamanda, informasiyanın bol, həyatın bir göz qırpımında axıb getdiyi vaxtda yaddaşımızın "üzüdönüklüyü" anlaşılandır. Amma nə qədər "üzüdönük" desək də, yaddaş ən dəyərlini seçir - kitabın bizdə oyatdığı duyğunu, yaratdığı əhvalı. Bu, bəzən bir uşaq təbəssümünün istiliyi, bəzən qəhrəmanın faciəsinin ağrısı, bəzən də müəllifin bir cümləsində gizlənən həyat həqiqətinin işığı ola bilər.

Unutduğumuz kitabların yaddaşda yalnız hiss şəklində qalması bir az musiqiyə bənzəyir. Məsələn, çoxdan eşitdiyimiz bir mahnının sözlərini unuda bilərik, amma o musiqinin yaratdığı əhvalı, onun bizə verdiyi təsəllini heç vaxt unutmuruq. Kitablar da elədir - süjet yox ola bilər, hiss isə əbədi qalır.

Bir kitabı oxuyub sonra unutmaq heç də faciə deyil, əksinə, möcüzədir. Çünki o kitab artıq bizdədir, biz onun içindən keçmişik, onunla nəfəs almışıq. O, indi bizim içimizdədir - bəlkə də adını belə yadımıza sala bilmirik, amma o kitabın bir zamanlar toxunduğu hisslər həyatımıza hopub. Onun bizdə yaratdığı baxış tərzi, dünyanı anlama üsulu gündəlik həyatımıza qarışıb və biz fərqinə varmadan o kitabla yaşayırıq, əslində.

Unutduğumuz kitablar ruhumuzun gizli xəritəsidir. Onlar bizə göstərir ki, hər oxunan əsər bizi bir az dəyişdirməyə qadirdir. Hətta xatırlamadığımız kitab belə. Çünki kitab oxumaq sadəcə süjeti bilmək deyil; kitab oxumaq hissləri yaşamaq, müəyyən bir dövr ərzində başqa həyatın içində olmaq, başqa bir insanın gözü ilə dünyaya baxmaq deməkdir. O təcrübə yaddaşın dərinliyində qalır və bir müddət sonra insanın xarakterinə çevrilir.

Oxuyub unutduyumuz kitabın kölgəsi bəzən illər sonra qəfil təsadüflə qarşımıza çıxa bilir. Məsələn, avtobusda, ya da metroda tanımadığımız yol yoldaşımızın əlindəki kitab bizə tanış gəlir, yaddaşımızın ən ucqar nöqtəsində hansısa xatirələri oyatmağa kifayət edir. Kitabxanada rəflərə nəzər salarkən qocaman bir romanın üz qabığına toxunanda uşaq vaxtı oxuduğumuz səhifələr yenidən vərəqlənir gözlərimiz önündə. Hətta bəzən bir qoxu - köhnə kağız qoxusu - bizi illər əvvəl oxuduğumuz kitaba aparır. O an kitabın süjetini xatırlamasaq da, bizə bəxş etdiyi hisslər təzələnir.

Əslində, oxuduğumuz kitabları unudaraq yadda saxlamağın qəribə bir paradoksu var. Bir romanın süjetini unutduqda belə, onun bizə öyrətdiyi dərs, bəxş etdiyi enerji təzə tər qalır. Biz fərqinə varmadan həmin dərsi həyatımızda dəfələrcə tətbiq edirik. Bəlkə də, hansısa çətin məqamda verdiyimiz düzgün qərarın kökündə illər əvvəl oxuduğumuz, amma artıq adını belə xatırlamadığımız o kitab dayanır.

Belə baxanda, kitablar oxucuya "hiss yolu ilə" yaşamağı öyrədir. Biz oxuduğumuzu xatırlamasaq da, yaşatdığı duyğu bizdə qalır. Ona görə də bəzən deyirlər ki, kitab oxumaq insanı dəyişdirir. Bu dəyişiklik gözlə görünmür, amma ruhumuza sirayət edir, həyatımıza hopur, düşüncəmizi formalaşdırır.

Bəs niyə oxuduğumuz kitabları unuduruq? Bunun bir neçə səbəbi var.

- Zamanın sürəti. Yeni kitablar, yeni informasiyalar əvvəlkiləri arxa plana keçirir.

- Həyatın qayğıları. Kitabın yaratdığı duyğunu saxlasaq da, gündəlik həyat onu süjetdən ayırır.

- İnsan yaddaşı. Beyin ən əsas duyğuları saxlayır, qalan detalları silir.

Amma bu unutqanlıq əslində kitabın dəyərini azaltmır. Əksinə, göstərir ki, kitab bizdə sadəcə "məlumat" olaraq qalmayıb, ömrümüzün hansısa yerində "hissə" çevrilməyi bacarıb.

Oxuduğumuz və unutduğumuz kitabların ən böyük izi onların yaşatdığı hisslərdir. Bəzən həmin hiss sevinc, bəzən kədər, bəzən isə sadəcə xoş bir sakitlik olur. Biz bu hissi illərlə özümüzlə daşıyırıq. Bu baxımdan kitablar musiqiyə, poeziyaya, hətta xatirələrə bənzəyir. İnsan detalları unudar, duyğular isə unudulmazdır.

Bu unutqanlığımıza hirslənib, yaddaşımızı lənətləməkdənsə, həyatımızda unutduğumuz epizodlar, insanlar, xatirələr kimi, kitabların da yadımızdan çıxa biləcəyi gerçəyi ilə barışmaq lazımdır. Bizim onları unutmamız nə kitaba, nə müəllifə, nə də bizim mütaliə sevgimizə xəyanətdir. Yaddaşımız onu unutmaqla, daha doğrusu, özünə lazım olan duyğuları, hansısa ibrətlik nümunələri süzgəcdən keçirib ruhumuza hopdurduqdan sonra, digər detalları özündən uzaqlaşdırmaqla, əslində, bizə böyük bir yaxşılıq etmiş olur. Çünki bu sayədə bizim yeni, fərqli kitabları oxumaq üçün həvəsimiz, gücümüz və əlbəttə ki, yaddaşımız yaranmış olur. Oxuduğumuz kitablar hara da getsə, yenə bizimlədir. Onun yenidən xatırlanması üçün kiçicik detal kifayət edəcəkdir.

Unutduğumuz kitablar həyatımızın yaddaş xəritəsində iz qoyur. Biz onların süjetini, obrazlarını unutsaq da, yaşatdıqları hissləri əbədiyyən özümüzlə daşıyırıq. Həmin hisslər bizi formalaşdırır, bizi insan, şəxsiyyət edir. Ona görə də hər oxunan kitab - unudulsa belə - əslində,ilk günkü kimi yepyenidir. O, artıq kitab kimi deyil, hiss kimi, təcrübə kimi, xatirə kimi bizim əbədi yol yoldaşımızdır.

Unutduğumuz kitablar - unudulmuş süjetlər deyil. Onlar unuda bilmədiyimiz hisslərin ən sadiq yaddaş saxlancıdır.