Rusiya İran münasibətləri: təhlükəsizlik məsələsi

Qonağını Kremldə qəbul edən Rusiya prezidenti Vladimir Putin Məsud Pezeşkianla Yaxın Şərqdə, o cümlədən Suriyada və Fələstin-İsrail münaqişəsi zonasında vəziyyəti müzakirə ediblər. Cənubi Qafqazda yaşanan son hadisələr və mövcud durum xüxusilə iki ölkə başçısının diqqət mərkəzində olub. Eyni zamanda İranın nüvə proqramı ətrafında, habelə ticarət, investisiya, nəqliyyat, logistika və humanitar sahələrdə ikitərəfli əməkdaşlığın genişləndirilməsi barədə danışıqlar aparılıb.
Müzakirələrin nəticəsi olaraq, Rusiya və İran prezidentləri hərtərəfli starteji tərəfdaşlıq haqqında saziş imzalayıblar. Qarşılıqlı fəaliyyətin müxtəlif sahələrinə aid 47 maddədən ibarət sənəd uzunmüddətli perspektivdə müdafiə, terrorla mübarizə, enerji, maliyyə, nəqliyyat, sənaye, kənd təsərrüfatı, mədəniyyət, elm və texnologiya daxil olmaqla bütün sahələri əhatə edir.
Sözsüz ki, müqavilənin ən çox maraq doğuran müddəaları təhlükəsizlik və müdafiə məsələlərini ehtiva edən bəndlərlə bağlıdır:
1. Rusiya Federasiyası (RF) və İran razılaşdılar ki, tərəflərdən biri təcavüzə məruz qalsa, ikincisi təcavüzkara heç bir yardım göstərməyəcək;
2. RF və İran təhlükəsizlik və müdafiə sahəsində əməkdaşlığı gücləndirmək barədə razılığa gəliblər;
3. RF və İran kəşfiyyat xidmətləri arasında əməkdaşlığı gücləndirmək barədə razılığa gəliblər;
4. RF və İran təbii və texnogen fəlakətlər zamanı bir-birinə yardım edəcək;
5. RF-lə İran arasında hərtərəfli strateji tərəfdaşlıq haqqında saziş avtomatik olaraq sonrakı dövrlərdə 5 illik müddətə uzadılmaqla 20 il müddətinə bağlanır.
Rusiya-İran əməkdaşlığını indiyədək tənzimləyən 2001-ci ildə imzalanmış müqavilədə də təhlükəsizlik müddəaları əsas yer tutsa da, dünən bağlanan sazişdə onların ehtivası hər iki dövlət üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Belə ki, son vaxtlar Yaxın Şərqdə yaşanan hadisələr, xüsusən də Rusiyanın və İranın müttəfiqi olan Bəşər Əsəd rejiminin Suriyada devrilməsi hər iki ölkə üçün yeni təhdidlər yaradır. Bu kontekstdə, Rusiyanın Suriyadakı Tartus və Hmeymim hərbi bazalarının bağlanması, beləliklə də onun Aralqı dənizindəki iştirakına xitam verilməsi təhlükəsi tam realdır. Qərbin xeyir-duası və dəstəyi ilə Suriyada hakimiyyətə gətirilən qüvvələrin elə Qərbin də təhriki ilə Rusiyanın bu ölkədəki hərbi bazalarının bağlanması tələbini qoyacağı ehtimalı çox böyükdür. Bu baxımdan, Rusiyanın öz bazalarını Suriyadan Liviyaya köçürmək planları barədə xəbərlərin yayılması heç də təsadüfi deyil.
Əgər Moskvanın Bəşər Əsəd rejiminin xilasında qətiyyətsizliyini Ukrayna-Suriya dilemmasında üstünlüyü birinciyə verərək, iki cəbhədə müharibə aparmaq reallığından qaçmaqla əsaslandırmaq olarsa, Tehranın bu məsələdə tam geosiyasi iflasa uğradığı birmənalıdır. Suriyada İsrailin açıq şəkildə ərazilər tutmaqla daha da möhkəmlənməsi, İranın bu ölkədə və Livanda öz proski qüvvələrini demək olar ki, tamamilə itirməsi bu fiaskonu tam açıqlığı ilə ortaya qoyur.
Suriya məsələsində Rusiya və İranın müvafiq qaydada “yumşaq” və “sərt” məğlubiyyəltindən fərqli olaraq, Cənubi Qafqazda onların üzləşə biləcəyi fiasko tamamilə sarsıdıcı xarakter daşıyacaq. ABŞ-nin başçığlığı altında kollektiv Qərbin Ermənistan vasitəsilə Cənubi Qafqazda möhləmlənmək niyyətini İrəvanın Vaşinqtonla strateji tərəfdalıq haqqında bağladığı müqavilə və Ermənistanın Aİ-yə daxil olmaq iddiası sübut edir.
İrana qarşı ifrat sərt mövqe tutan və İsrailə açıq-aşkar dost münasibətlərini nümayiş etdirən Donlad Trampın hakimiyyətə qayıtması fonunda qeyd olunan hər iki məqam Tehran üçün eksiztensial təhlükə mənbəyinə çevrilir.
Strateji tərəfdaşlıq haqqında ABŞ-Ermənistan sazişinin ardınca, Vaşinqtonun sərhəd təhlükəsizliyi ilə bağlı birgə iş aparmaq məqsədilə Ermənistana xüsusi sərhəd mühafizə qrupu göndərmək planı bu təhlükənin bilavasitə təzahürüdür. Məhz buna görə də, İran prezidenti Məsud Pezeşkian rusiyalı həmkarı Vladimir Putinlə görüşdə Cənubi Qafqazda “bölgədənkənar qüvvələrin olmasının sabitliyi poza biləcəyini” vurğulayıb.
ABŞ-Ermənistan və Aİ-Ermənistan münasibətlərinin sürətlə inkişafı İrandan daha çox Rusiya üçün böyük təhdiddir. Çünki bu, yaxın və ya orta perspeltivdə Rusiyanın Ermənistandakı sərhəd qoşunlarının və hərbi bazalarının çıxarılması barədə İrəvanın tələbi ilə nəticələnə bilər. Bu baxımdan, Cənubi Qafqazda onların geosiyasi nüfuzuna qarşı mövcud və potensial təhdidlərin neytrallaşdırılması üçün Rusiya ilə İran ilk növbədə təhülkəsizlik məsələlərində əməkdaşlığın gücləndirilməsinə önəm verirlər.
Amma maraqlıdır ki, belə məqamlarda əslində strateji hərbi müttəfiqlik barədə müqavilənin imzalanaması məqsədəuyğun olsa da, Moskva və Tehran bu addımı atmayıblar. İstisna deyil ki, tərəflərdən hansısa biri və ya elə hər ikisi belə bir məqamın yetişdiyinə əmin deyillər. Ola da bilər ki, tərəflər arasında etimad atmosferi hələ də lazımi səviyyədə deyil.
Sahil İsgəndərov
AzVision.az