Rusiya səs yazısında bunu açıq bildirirsə... Müharibə cinayəti sayılır

"Əgər Rusiya Müdafiə Nazirliyinin “Azərbaycan Hava Yolları”na məxsus mülki sərnişin təyyarəsini qəsdən vurduğu barədə yayılan məlumatlar təsdiqlənərsə, bu hadisə beynəlxalq hüququn çoxsaylı fundamental normalarının kobud şəkildə pozulması kimi qiymətləndirilə bilər. Dövlətlər arasında sülh dövründə mülki hava gəmisinin bilərəkdən vurulması ciddi beynəlxalq hüquq pozuntusudur".

Bunu Redaktor.az-a açıqlamasında hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, Bakı Dövlət Universitetinin Hüquq fakültəsinin müəllimi Əlövsət Allahverdiyev ötən il dekabrın 25-də AZAL-a məxsus “Embraer E190” təyyarəsinin Qroznı səmasında vurulma əmrinin Rusiya Müdafiə Nazirliyi tərəfindən verildiyi iddia olunan səs yazısı barədə danışarkən bildirdi.

Onun sözlərinə görə, mülki hava nəqliyyatı vasitələrinin toxunulmazlığı beynəlxalq hüququn həm müqaviləvi, həm də adət hüququ normaları ilə təsbit edilib.

"“Mülki Aviasiya haqqında” 1944-cü il tarixli Çikaqo Konvensiyasının 3-bis maddəsi açıq şəkildə bildirir ki, dövlətlər heç bir halda mülki hava gəmisinə qarşı güc tətbiq etməməlidirlər. Bu norma, hava məkanının suverenliyini tanımaqla bərabər, mülki həyatın toxunulmazlığını təmin etməyə xidmət edir. Əgər bir dövlət bilərəkdən başqa bir dövlətin mülki təyyarəsini hədəfə alırsa, bu təkcə aviasiya hüququnun deyil, ümumilikdə beynəlxalq hüququn pozulması anlamına gəlir. Maddə 3-bis-ə görə (1984-cü il əlavə protokol) mülki hava gəmisi heç bir halda silahla hədəfə alına bilməz. Əgər dövlət həmin gəminin hava məkanını pozduğunu iddia etsə belə onun vurulmasının qanuni əsası ola bilməz. Təyyarənin yerə endirilməsi üçün təhlükəsiz vasitələrdən istifadə edilməlidir. Azərbaycan təyyarəsində də bu halların heç biri olmayıb.

Bu maddənin pozulması, sülh dövründə beynəlxalq aviasiya təhlükəsizliyinə və mülki şəxslər qarşı hücum kimi qiymətləndirilməlidir".

Hüquqşünas qeyd etdi ki, burada yalnız müqaviləvi hüququn deyil, həm də dövlətlərin beynəlxalq məsuliyyətinə dair normaların tətbiqi qaçılmaz olur.

"BMT-nin Beynəlxalq Hüquq Komissiyası tərəfindən hazırlanmış “Beynəlxalq hüquqazidd əməllərə görə dövlətlərin məsuliyyəti haqqında” sənədə əsasən, bir dövlətin qanunsuz və zərərverici hərəkəti nəticəsində başqa bir dövlətin hüquqları pozulursa, zərər vuran dövlət məsuliyyət daşıyır və prinsip etibarilə onun əməli hüquqi təzminat, kompensasiya və digər hüquqi nəticələrə səbəb olur. Əgər vurulan təyyarədə mülki şəxslər həlak olursa, bu halda insan həyatı üçün məsuliyyət məsələsi meydana çıxır və artıq məsələ yalnız dövlətlərarası deyil, həm də insan hüquqlarına dair beynəlxalq mexanizmlərin predmetinə çevrilir.

Silahlı münaqişə vəziyyəti olmasa da, beynəlxalq humanitar hüquqdan doğan bir sıra prinsiplər mülki hədəflərin qorunmasını universal qayda kimi nəzərdə tutur. Hətta müharibə şəraitində belə, mülki hədəflərin bilərəkdən vurulması müharibə cinayəti sayılır. Bu hadisədə isə Azərbaycan və Rusiya arasında açıq silahlı münaqişə mövcud deyil. Deməli, əgər hərbi münaqişə yoxdursa, bu zaman hadisə müharibə cinayəti kimi deyil, dövlətin qəsdən və qeyri-qanuni şəkildə mülki həyat obyektini məhv etməsi kimi qiymətləndirilir. Bu isə beynəlxalq cinayət hüququ baxımından dövlətin törətdiyi sui-istifadə kimi insanlığa qarşı cinayət və ya insanlıq əleyhinə cinayət kontekstində terror kimi kimi şərh edilə bilər, yaxud əksinə.

Bu kontekstdə analoji dünya təcrübələri də məsələnin beynəlxalq hüquq normaları ilə necə tənzimləndiyini göstərir. 1983-cü ildə SSRİ tərəfindən Cənubi Koreyaya məxsus KAL 007 reysi vurulduqda beynəlxalq səviyyədə ciddi qınaq baş verdi və məsələ BMT Təhlükəsizlik Şurasında müzakirə olundu. 2014-cü ildə MH17 təyyarəsinin Ukrayna üzərində separatçılar tərəfindən, lakin faktiki olaraq Rusiya tərəfindən təmin olunan silahlarla vurulması faktı (298 nəfər ölümü ilə nəticələndi) isə daha dərindən istintaq olundu. Niderland və beynəlxalq istintaq qrupu Rusiyanı təqsirləndirdi, lakin Rusiya inkar etdi. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsində və digər instansiyalarda hüquqi proseslər gedir. 2022-ci ildə Niderland məhkəməsi 3 şəxsi qiyabi olaraq mühakimə etdi. Cənubi Koreyaya məxsus sərnişin təyyarəsi 1983-cü ildə SSRİ tərəfindən vuruldu, 269 nəfər öldü. SSRİ əvvəl inkar etdi, sonra casusluq ehtimalı ilə izah etməyə çalışdı. Məhz bu hadisə beynəlxalq mülki aviasiya normalarının sərtləşdirilməsinə təkan verdi. 1984-cü ildə Çikaqo Konvensiyasına 3-bis Maddəsi əlavə olundu", - deyə Ə.Allahverdiyev xatırlatdı.

Müsahibimiz qeyd etdi ki, bu əməllərə bütün hallarda yalnız, insan tələfatı baxılmamalı, həm də beynəlxalq hüququn nüfuzuna qarşı yönəlmiş bir addım kimi dəyərləndirilməlidir.

"Bu presedentlərə əsasən, Rusiya tərəfindən Azərbaycan təyyarəsinin bilərəkdən vurulması yalnız hüquqi məsuliyyət doğurmur, həm də regionda sabitliyə və hava nəqliyyatı təhlükəsizliyinə ciddi təhlükə törədir. Hadisənin texniki və faktoloji tərəfləri araşdırılmaqla yanaşı, beynəlxalq təşkilatlar, o cümlədən BMT, ICAO və ATƏT səviyyəsində məsələ qaldırılmalı, sübutlar təqdim olunmalı və məsuliyyətin müəyyənləşdirilməsi üçün hüquqi prosedurlar işə salınmalıdır. Əks halda bu cür davranışların beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən cəzasız qalması, mülki təyyarələrin hərbi hədəfə çevrilməsi presedentini möhkəmləndirəcək və beynəlxalq hüququn mahiyyətinə kölgə salacaq. Buna görə də, hadisə sübut olunduğu təqdirdə Azərbaycan dövləti hüquqi prosedurlarla Rusiya Federasiyasının məsuliyyətə cəlb olunması üçün həm dövlətlərarası mexanizmlərdən (BMT, Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi), həm də mümkün olduqda beynəlxalq fərdi cinayət məsuliyyəti mexanizmlərindən (Roma Statutu çərçivəsində, əgər yurisdiksiya mümkündürsə) istifadə etməlidir. Çünki bu hadisə təkcə bir dövlətin deyil, bütün beynəlxalq birliyin təhlükəsizliyinin pozulması deməkdir. Xüsusilə dövlət səs yazısında bunu açıq bildirirsə və təsadüf hesab etmirsə, beynəlxalq birlik buna susmamalıdr. Əks halda bu, gələcəkdə çox ağır, qanunazidd əməllər üçün presedent rolunu oynayacaq", - deyə hüquqşünas vurğuladı.

Turan İSMAYIL