Rusiya və dünya kosmonavtikasında enmə aparatını kəşf edən məşhur türk balkar alimi Timur Yeneyev

Uzun müddət onun haqqında bütün məlumatlar məxfi saxlanılıb. Bəlkə də bu gün biz hər şeyi bilmirik. O, sovet kosmonavtikasının ən görkəmli simalarından biri idi. 64 il əvvəl Qaqarinin kosmosa uçuşu bəşər tarixində yeni dövr açdı. Bu hadisənin baş verməsinə imkan verən elmi kəşfin müəllifi isə adı planetlərdən birinə verilən Balkar türkü məşhur sovet alimi Timur Maqometoviç Yeneyevdir.

Timur Maqometoviç Yeneyev 23 sentyabr 1924-cü ildə Qroznı şəhərində anadan olub. Onun atası, balkar kommunisti Maqomed Yeneyev Şimali Qafqazda Sovet hakimiyyətinin qurulmasında fəal iştirak etmiş, Şimali Qafqaz Vilayət Milli Şurasının sədr müavini və məsul katibi vəzifələrində çalışmışdır. O, oğluna Timur-Dəmir adını verdi.

Böyük Vətən Müharibəsi başlayanda Teymur hərbi zavodda işləməyə getdi. Burada onun həyatını dəyişən hadisə baş verdi, istehsalat qəzası nəticəsində sağ qolu az qala çiyninə qədər amputasiya edildi. Bundan sonra o həyatını elmə həsr etdi və tək sol qolu ilə elmi kəşflərə imza atdı.

1943-cü ildə Yeneyev Moskva Dövlət Universitetinin mexanika-riyaziyyat fakültəsinə daxil oldu və A. A. Kosmodemyanskinin raket uçuşu mexanikasını öyrənən "Dəyişən kütləli cisimlərin mexanikası" seminarının işində iştirak etməyə başladı. O, gələcək akademik D. E. Oxotsimski ilə tanış oldu və onlar dost oldular və uzun illər bir yerdə işlədilər. Gənc həvəskarları təkcə elmi-texniki problemlərin yeniliyi deyil, həm də K. E. Tsiolkovskinin kosmosu bəşəriyyət üçün yeni bir ölçüyə sıçrayış kimi araşdırmaq xəyalları cəlb etdi. Yeneyevin ilk ciddi elmi işi 3-cü kurs tələbəsi olarkən oldu. O, bu elmi məqaləsini SSRİ Nazirlər Soveti yanında raket texnologiyası ilə məşğul olan 2 saylı Komitənin qapalı jurnalında dərc edilmişdir. 1948-ci ildə Yeneyev "Atmosferdə raketin proqram idarəsi" mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək universiteti bitirdi və Moskva Dövlət Universitetinin Elmi-Tədqiqat Mexanika İnstitutunda aspiranturaya daxil oldu.

1951-ci ildə aspiranturanı müvəffəqiyyətlə başa vurduqdan sonra Yeneyev SSRİ Elmlər Akademiyasının Riyaziyyat İnstitutunda -SSRİ Elmlər Akademiyasının gələcək prezidenti Mstislav Vsevolodoviç Keldışın rəhbərlik etdiyi tətbiqi riyaziyyat şöbəsində işləməyə başladı. . Sonralar M. V. Keldış şöbəsi indi onun adını daşıyan SSRİ Elmlər Akademiyasının Tətbiqi Riyaziyyat İnstitutuna çevrildi. Yeneyevin bu institutda 5 saylı kafedrada sektor müdiri vəzifəsində çalışırdı. Bu şöbəyə D. E. Oxotsimski rəhbərlik edirdi. Yeneyev “Space Research” jurnalının baş redaktoru olub, bir çox elmi şuraların və bir sıra elmi jurnalların redaksiya şuralarının üzvü olub.

Dünyaya səs salan elmi kəşfləri

Yeneyevin içində astronavt olan bir kapsulun atmosfer əyləci ilə orbitdən endirilməsi təklifi əvvəlcə kosmonavtikanın baş nəzəriyyəçisi Mstislav Keldış və SSRİ ksomonavtikasının xaç atası hesab edilən Sergey Korolev tərəfindən qəti şəkildə rədd edildi. "Atmosferdə içərisində insan olan bir kapsulun əyləclənməsi ölümcül təhlükəlidir. "Həddindən artıq yüklənmələr çox yüksəkdir və cihazı həddindən artıq istidən qorumaq çox çətindir", "temperaturlar insan orqanizmi üçün çox yüksək ola bilər" - bu, kapsuludan istifadənin əleyhinıə çıxan hər iki məşhur alimin əsas arqumentləri idi. Hər iki sovet alimi insanın Yerə qayıtması probleminin həllini yalnız Amerikanın başçılıq etdiyi təyyarənin dizaynında görürdülər. Buna baxmayaraq Yeneyev öz həmkarlarını-hər iki məşhur alimi hesablamalarının düzgünlüyünə inandıra bildi. O, bu gün dünyanın hər yerindən istifadə edələn, yüksək temperatur və həddindən artıq yüklənmənin təhlükəli olmadığını sübut etdi.

Timur Yeneyev tərəfindən müasir kosmonavtikada əsas olaraq qalan başqa bir inkişaf, eniş maşınının eniş nöqtələri ilə bağlıdır. Onun sayəsində astronavtla kapsulun müəyyən bir ərazidə enişinin dəqiqliyini hesablamaq mümkün oldu. Ancaq daha əvvəl bir kəşf var idi. Söhbət çoxmərhələli raketin idarə olunması ilə bağlı idi; Yeneyev 50-ci illərin əvvəllərində bu problemi həll etməyə çalışdı. 1957-ci il oktyabrın 5-də isə “Pravda” qəzeti yazır: “1957-ci il oktyabrın 4-də SSRİ ilk peyki uğurla orbitə buraxdı. İlkin məlumatlara görə, daşıyıcı aparat peykə lazımi orbital sürəti saniyədə təxminən 8000 metr təşkil edirdi”.

Bütün bunlar isə Yeneyevin olduqca yüksək və riyazı dəqiqliklə hesablamaları nəticəsində baş verdi.

Astronavtın əsas qaydası: bilmirsinizsə, bunu etməyin Əsl qəhrəmanların gündəlik həyatı nadir hallarda Hollivud blokbasterinə bənzəyir, lakin rejissorların bunu öz gözləri ilə görmək şansı yoxdur. Rusiya Elmlər Akademiyasının akademiki Timur Yeneyev Keldışla birlikdə kosmik nəzəriyyəçi kimi tanınır. O, Günəş sisteminin formalaşmasının yeni modelinin, bioloji molekulların strukturunun modelləşdirilməsi problemi ilə bağlı molekulyar biologiyada yeni texnikanın və böyük sistemlərin hesablanmasının yeni üsullarının müəlliflərindən biridir. Onun spiral qalaktikaların qarşılıqlı təsirinin riyazi modelləşdirilməsindən bəhs edən kompüter filmi elm aləmində sensasiyaya səbəb olub. Günəş sisteminin formalaşması prosesinin riyazi modelləşdirilməsinin sonrakı probleminin həlli Yeneyevin növbəti kəşf oldu.

Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, professor, üçqat SSRİ Dövlət Mükafatı laureatı, Timur Yeneyevin tələbəsi, məşhur alim Efraim Akim deyir: “Yeneyev parlaq alimdir”. İlk günlərdən, hətta Moskva Dövlət Universitetində oxuyarkən onun adı eksklüzivlik aurası ilə əhatə olunmuşdu. Ölkəmizin və elmimizin kosmik tədqiqatlar sahəsində, raket və kosmik texnologiyanın yaradılması sahəsində əldə etdiyi nailiyyətlər birbaşa və həmişəlik Timur Maqometoviç Yeneyevin adı ilə bağlıdır. Kosmik çağırışları da Yeneyev müəyyən edib. Bu adla onun doğma vətəni ilə sıx bağlıdır: "Kavkaz", "Elbrus", "Çeget", "Terek", "Dərbənd""...

Bu çağırış adları müxtəlif illərdə sovet və rus kosmik gəmiləri tərəfindən istifadə edilib. Kosmosu dəfələrlə fəth etmiş, iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Georgi Qreçko demişdir: “Kosmosdan çağırış işarələrim dəyişməz qaldı: Elbrus və Çeget mənim üçün Yer kürəsində xüsusilə əziz yerlərdir, həm də ona görə ki, bu adlar Timur Maqometoviçlə bağlıdırlar. Mən onu sevirəm, nadir insandır və o dahidir”.

Əziz Mustafa, Oxuməni.az