SABAH! Mərmərə dənizində oksigen tükənir: Bundan sonra nə baş verəcək?

Son dövrlərdə Mərmərə dənizində köpəkbalığı və vatozların sahilə yaxın ərazilərdə daha sıx müşahidə olunması mütəxəssisləri narahat edir. Hətta 6 metrlik dayaz sularda belə rast gəlinən bu növlərin dərinliklərdən sahilə üz tutmasının əsas səbəbi, dənizdə oksigen çatışmazlığının getdikcə artmasıdır. 

Qaynarinfo xəbər verir ki, bu vəziyyət təkcə balıq növlərinin deyil, eyni zamanda milyonlarla insanın da həyatını təhdid edir.

Oksigen çatışmazlığının səbəbləri

"WWF-Türkiyə"nin qığırdaqlı balıqlar üzrə məsləhətçisi Dr. Hakan Kabasakal bildirir ki, Mərmərə yarı qapalı dənizdir və Qara dənizlə Egey dənizi arasında yerləşən bu su hövzəsi Türkiyənin ən sıx məskunlaşmış şəhərləri ilə əhatələnib. Hər gün milyonlarla insanın məişət tullantıları nəhayətində Mərmərəyə axıdılır.

Bundan əlavə, İzmit körfəzi başda olmaqla bölgədəki güclü sənayeləşmə, həmçinin ətraf kənd təsərrüfatı sahələrindən axan pestisid və gübrə tərkibli sular da bu çirklənməyə səbəb olur. Qara dənizdən axan və Avrasiya bölgəsinin sənaye-təsərrüfat tullantılarını daşıyan çaylar da Mərmərəyə daxil olur ki, bu da antropogen (insan mənşəli) çirklənməni artıran amillərdəndir.

24 milyon insan sahil şəhərlərində yaşayır

2021-ci il üzrə Türkiyə Statistika Qurumunun məlumatına görə, ölkə əhalisinin təxminən 28 faizi – yəni 24 milyon nəfər – Mərmərə dənizinə sahili olan yeddi vilayətdə yaşayır. Sıx əhali və inkişaf etmiş sənaye ilə yanaşı, kənd təsərrüfatı və heyvandarlıq fəaliyyəti su və enerji sərfiyyatını artırır, nəticədə tullantı miqdarı da yüksəlir.

"Şəhər və cəmiyyət" jurnalında 2022-ci ildə yayımlanan məqalədə qeyd olunub ki, Mərmərə dənizinə hər gün təxminən 5,5 milyon kubmetr tullantı su boşaldılır. Bu, artıq 40 ildir davam edən bir prosesdir və nəticədə dənizin dib qatlarında hipoksiya – yəni 1 litr dəniz suyunda 2 mq-dan az oksigen olması – getdikcə yayılmaqdadır.

Özəlliklə Şərqi Mərmərədə bu vəziyyət 200 metrə qədər olan dayaz ərazilərdən başlayır. 2024-cü ilin fevral ayında aparılan ölçmələrə görə, anoksiya – yəni sıfır oksigen şəraiti – artıq 375 metr dərinliyə qədər çatıb.

Mərmərədə yaşayan qığırdaqlı balıqlar azalmaqdadır

Dr. Kabasakalın məlumatına görə, hal-hazırda Mərmərə dənizində 25 demersal (dibə yaxın yaşayan) və 1 pelajik (orta su qatında yaşayan) olmaqla ümumilikdə 26 qığırdaqlı balıq növü qeydə alınıb. Bunlara "Hexanchus griseus", "Galeus melastomus", "Scyliorhinus canicula", "Mustelus mustelus", "Squalus acanthias", "Raja clavata" və s. daxildir.

Lakin oksigen çatışmazlığı səbəbindən Şərqi Mərmərədə bu növlərin sayı cəmi 11-ə qədər enib. Bu isə dəniz ekosistemindəki pozuntunun qığırdaqlı balıqlar üçün ciddi təhlükə yaratdığını sübut edir.

Sahillərdə görünən növlər

Dr. Kabasakal son üç ilini yalnız bu mövzunu araşdırmağa həsr etdiyini bildirərək qeyd edir ki, hal-hazırda Şərqi Mərmərədə müşahidə olunan 11 növ bunlardır: "Galeus melastomus", "Scyliorhinus canicula", "Mustelus mustelus", "Oxynotus centrina", "Squalus acanthias", "Squalus blainville", "Raja clavata", "Raja miraletus", "Dasyatis pastinaca", "Dasyatis tortonesei" və "Myliobatis aquila".

Ən diqqətçəkən məqamlardan biri isə normalda 1000 metrdən dərin sularda yaşamalı olan "Centrophorus uyato" və "Echinorhinus brucus" kimi növlərin son illərdə dayaz sularda görülməsi, lakin 2022-ci ildən sonra onların tamamilə itməsi ilə bağlıdır.

Mavi köpəkbalığı da artıq Mərmərədə yoxdur

Keçmişdə Mərmərədə görünən mavi köpəkbalığı da artıq buradan çəkilib. Hakan Kabasakal bildirir ki, bu növ, ekosistemin balansını qoruyan "təpə yırtıcı"lardan biridir. Xəstə və zəif növləri ovlayaraq sağlam canlıların yaşaması üçün şərait yaradırdı. Bu kimi yırtıcılar yox olduqda isə onların yerini "mezopredatorlar" – kiçik ölçülü ara yırtıcılar – tutur, lakin onların da sayı getdikcə azalır.

Gələcək üçün senarilər və tədbirlər

Son 30 ildə Mərmərə dənizinin dərin qatlarında oksigen miqdarı dəniz canlılarının yaşaması üçün minimum səviyyənin altındadır. Qida zəncirinin yuxarı pilləsində olan dərin su köpəkbalıqları, dayaz sularda yaşayan növlərin yerini tutmağa başlayıb. Bu dəyişikliklərin balıqçılığa necə təsir edəcəyi hələ məlum deyil.

Dr. Kabasakal qeyd edir ki, əgər antropogen və qurudan gələn çirklənmə mənbələrinin dənizə daxil olması 40% azaldılarsa, Mərmərə hipoksiya vəziyyəti 6 ilə geri çevrilə bilər. Lakin oksigen səviyyəsi normallaşsa belə, canlıların əvvəlki müxtəlifliyə və bolluğa qayıtması zəmanətli deyil.

Yekun olaraq: Mütəxəssislər bildirir ki, Mərmərə dənizində təcili tədbirlərin görülməsi vacibdir. Əks halda bu ekosistemin daha da çökməsi və bənzərsiz növlərin tamamilə yox olması ilə nəticələnə bilər.

Aydın