Söz qalasının mədəni strategiyası

Rəhilə SADIQOVA
Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi "Doktorantura və elmi inkişaf"  şöbəsinin elmi işçisi

Bakının lap mərkəzində bu şəhərin simvollarından birinə çevrilmiş bir qala ucalır. Qala deyirəm, çünki öz təyinatına görə elə əsl qala missiyasını yerinə yetirir - keşikdə dayanır. Ancaq daşı, kərpici, qalın divarları ilə deyil. Onun silahı malik olduğu qiymətli sənədlər, həqiqəti hayqıran əlyazmalar, dəyərli tarixi əşyalar, mühafizləri isə bütün bunları tədqiq, təqdim və təbliğ edən ziyalılardır. Söhbət Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyindən gedir.

Hər bir xalqın yüzilliklər boyu cilalanmış ədəbiyyat, incəsənət və mənəvi dəyərlərinin sintezindən yaranmış mədəni irsi onun tarixi və milli kimliyini, zəngin ruhunu ayna kimi özündə təcəssüm etdirir. Təsadüfi deyildir ki, mədəni irs nümunələrinin qorunması olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edir və beynəlxalq hüquq müstəvisində bu məsələyə böyük diqqət ayrılır.

Otuz ilə yaxın davam edən Ermənistanın işğalçı siyasəti nəticəsində Qarabağ ərazisində Azərbaycan mədəniyyətinə, tarixinə mənsub bir sıra əsrarəngiz abidələr təcavüzə məruz qalmış, muzeylər qarət olunmuş, nadir sənət inciləri talan edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi və Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin birgə hazırladığı bəyanatda qeyd olunur ki, işğal dövründə ələ keçirilmiş ərazilərimizdə 22 muzey dağıdılmış, on minlərlə dəyərli və nadir eksponat ya məhv edilmiş, ya Ermənistana göndərilmiş, ya da dünyanın müxtəlif ölkələrində keçirilən hərraclarda satışa çıxarılmışdır. Sadalanan əməllər beynəlxalq hüququn kobud şəkildə pozulmasına səbəb olmuş, Qarabağda mədəni irsin hüquqi müdafiəsini ciddi şəkildə şərtləndirmişdir.

Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən, mədəni sərvətlərin qorunması dövlətin əsas vəzifələrindən biridir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 77-ci maddəsi dövlətə mədəni sərvətlərin mühafizəsini təmin etmək və vətəndaşların tarixi-mədəni dəyərlərə çıxış hüququnu qorumaq öhdəliyini müəyyən edir. Bu müddəalar "Mədəni irs haqqında" qanunda daha ətraflı şəkildə açıqlanır və mədəni irsin qorunması, bərpası və ictimaiyyət üçün əlçatanlığının təmin edilməsi dövlətin prioritetlərindən biri kimi təsbit olunur.

Məsələyə beynəlxalq hüquq müstəvisində baxıldıqda isə mədəni irsin mühafizəsi sahəsində iki əsas sənəd xüsusilə əhəmiyyət kəsb edir. Bunlar 1954-cü ildə qəbul edilmiş "Haaqa Konvensiyası" və UNESCO-nun 1972-ci il "Dünya Mədəni və Təbii İrsinin Qorunması haqqında" konvensiyasıdır. Bu konvensiyalar müvafiq olaraq silahlı münaqişə dövründə mədəni sərvətlərin müdafiəsinə və dünya əhəmiyyətli mədəni-təbii irs obyektlərinin qorunması üzrə beynəlxalq əməkdaşlığa dair əsas hüquqi çərçivəni müəyyən edir.

Mədəni irsimizə qarşı törədilmiş cinayətlərin dünyaya tanıdılması və onların hüquqi status qazanması məsələsi istiqamətində aparılan fəaliyyət bu gün də davam etdirilir. Lakin iş yalnız qanunlarla bitmir.

Qarabağ mədəni irsinin qorunması, təbliğ olunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi, nəinki dövlətin, eləcə də elm və mədəniyyət sahəsində çalışan hər bir vətəndaşın mənəvi borcu, əsas missiyalarından biridir. Məhz bu missiyanın mühüm icraçılarından olan Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi bu gün təkcə nadir eksponatların sərgiləndiyi bir məkan deyil. Bura həm də Qarabağın mədəni iztirablarını danışmaqla yanaşı, onun qürurverici dirçəlişini tərənnüm edən, xalqımızın yaddaşının bərpa olunduğu, əcnəbilərin isə bizi daha yaxından və daha doğru şəkildə tanıdığı mühüm elmi-mədəni mərkəzdir.

Məlum olduğu kimi, işğal dövründə muzeyin Xurşidbanu Natəvan adına Qarabağ filialında saxlanılan qiymətli sənət nümunələri - xalçalar, miniatürlər, rəsm əsərləri erməni vandalizminin qurbanına çevrilmişdir. Lakin bütün bu itkilərə baxmayaraq, Qarabağ mədəniyyətini susmağa qoymayanlardan biri də elə Nizami Muzeyidir. Muzeyin eksponatları arasında Qarabağ xanlığının qurucusu - Pənahəli xana məxsus "Gülləbatmaz köynək" və fərmanlar, Xan qızı Natəvanın tikmələri, Vaqif məqbərəsinin maketi, Cavanşirlər nəslinin ailə yadigarları və Qarabağ mühitinin dahi şəxsiyyətlərinə məxsus xatirələr bir xalqın mədəniyyət uğrunda mübarizəsinin canlı şahidləridir. Burada geniş izahat müşayiəti ilə nümayiş olunan hər bir əşya, hər bir sənəd zehinlərdə Azərbaycanın mədəni hüquqlarının və tarixi ədalətin müdafiəçisinə çevrilir. Həmidə xanım Cavanşir, Əhməd bəy Cavanşirin oğlu Məhəmməd, Firudin bəy Köçərli, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Süleyman Sani Axundov, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Nəcəf bəy Vəzirov, İlyas Əfəndiyevə aid xatirə əşyaları, həmçinin Mir Möhsün Nəvvab, Fatma xanım Kəminə, Xan qızı Natəvan, Üzeyir Hacıbəyli, Y.Çəmənzəminli, Süleyman Sani Axundov, N.Vəzirovun əks olunduğu portret və tablolar, Qasım bəy Zakir və Üzeyir bəyin büstləri, Xurşidbanu Natəvanın heykəli tamaşaçılarda Qarabağ mədəni mühitinin zənginliyi barədə dərin təsəvvür yaradır. Zənnimizcə, bu qiymətli eksponatlar sırasına əslən Şuşadan olan böyük xalçaçı rəssam Lətif Kərimovun yaradıcılığına məxsus nəfis xalıları və Azərbaycanın ilk monumentalçı qadın heykəltaraşı Münəvvər Rzayevanın yaratdığı, Nizami Muzeyinin ekspozisiyasını bəzəyən əsərlərini də daxil etmək yerinə düşər.

Bəli, dövrümüzün Söz qalası olan Nizami Muzeyinin strategiyaları arasında Qarabağ həqiqətlərini özünəməxsus yolla, sözün həqiqi mənasında mədəni şəkildə dünyaya çatdırmaq əsas yerlərdən birini tutur. Bu strategiyanın məğzini təşkil edən Qarabağın irsini yaşatmaq, tanıtmaq və onu qürurla qorumaq ideyası artıq bir vicdan borcuna çevrilmişdir.

Xalqın dəstəyi, dövlətin siyasəti və zamanın ədaləti ilə silahlanan Söz qalası onilliklər boyu Qarabağın susdurulmuş səsini bu gün dünyanın dörd bir tərəfindən Vətənimizə gələn əcnəbilərə çatdırmağa davam edir.