Sülh yolunda növbəti görüş...

İki ölkənin müvafiq strukturları Vaşinqton razılaşmasının detallarını müzakirə edir

Cənubi Qafqazın lideri, regional sabitləşdirici faktor qismində çıxış edən Azərbaycan bölgənin inkişaf tarixinin yeni mərhələsini formalaşdırmaqda qərarlıdır. 44 günlük Vətən müharibəsinidən sonra başlanan, 24 saatlıq antiterror tədbirlərinin ardından daha dəqiq və açıq mahiyyət qazanan danışıqlar prosesi son 2 ildə ikitərəfli formata keçid etməklə müsbət trayektoriya qazanmışdı - nəhayət, bu ilin martında sülh sazişinin detallarının tam razılaşdırılması və avqustun 8-də Vaşinqtonda imzalanan Birgə Bəyannamə prosesin inkişafında əhəmiyyətli bir mərhələ kimi yadda qaldı. Vurğulanmalıdır ki, ötən dövr ərzində mövqelərin yaxınlaşmasında ən mühüm rol həm də iki ölkənin müvafiq strukturlarına məxsusdur  - dövlət sərhədinin delimitasiyası üzrə Dövlət Komissiyaslarının fəaliyyəti sözün əsl mənasında real addımlarla seçilib. Vaşinqton razılaşmasının ardından isə bu tip görüşlərin daha əsaslı nəticələrə yol açacağına inam daha da artıb. Beləliklə, yeni dövrdə Ermənistan ilə Azərbaycan arasında münasibətlərin normallaşması üçün mühüm detallardan sayılan delimitasiya və demarkasiya prosesi istiqamətində əsaslı işlərin görüləcəyi gözləniləndir.

Hansı məsələlər müzakirə edilib?

Yeri gəlmişkən, sentyabrın 5-də Azərbaycan Respublikası Baş nazirinin müavini Şahin Mustafayevin və Ermənistan Respublikası Baş nazirinin müavini Mher Qriqoryanın rəhbərliyi ilə iki ölkənin nümayəndə heyətlərinin Azərbaycan Respublikasının və Ermənistan Respublikasının ərazisinə qarşılıqlı səfərləri baş tutub. Bu il avqustun 8-də Vaşinqtonda əldə edilmiş razılaşmalara uyğun olaraq, tərəflər kommunikasiyaların yaradılması sahəsində fəaliyyətlərin sinxronlaşdırılması məqsədilə sərhəd xəttinin müvafiq sahələrinin/hissələrinin delimitasiyası və minalardan təmizlənməsi, həmçinin zəruri infrastrukturun bərpası, tikintisi və onların icra müddətləri ilə bağlı məsələləri müzakirə ediblər.

Nümayəndə heyətlərinin rəhbərləri Azərbaycan Respublikası ilə Ermənistan Respublikası arasında dövlət sərhədinin delimitasiyası üzrə Dövlət Komissiyasının və Ermənistan Respublikası ilə Azərbaycan Respublikası arasında dövlət sərhədinin delimitasiyası və sərhəd təhlükəsizliyi məsələləri üzrə Komissiyanın növbəti görüşünün təşkili ilə bağlı fikir mübadiləsi aparıblar.

Komissiyaların müzakirə predmetləri...

Sülh prosesi özünün əhəmiyyətli bir mərhələsini adlayaraq son nəticəyə yaxınlaşmaqdadır. Bu istiqamətdə qeyd edilməli ən vacib məqam isə Vaşinqtonda imzalanan Birgə Bəyannamədir. Müvafiq dövlət komissiyalarının görüşünün də əsas müzakirə predmetləri qeyd edildiyi kimi məhz Vaşinqton razılaşmasının detallarıdır. Belə ki, həmin Birgə Bəyannamənin 3-cü bəndində bildirilir ki, tərəflər regionda və onun qonşuluğunda dövlətlərin suverenliyi, ərazi bütövlüyü və yurisdiksiyasına hörmət əsasında sülhün, sabitliyin və rifahın təşviqi üçün iki ölkə arasında ölkədaxili, ikitərəfli və beynəlxalq nəqliyyatın təmini məqsədilə kommunikasiyaların açılmasının əhəmiyyətini bir daha təsdiq etdi: “Bu səylər Azərbaycan Respublikasının əsas hissəsi və onun Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında maneəsiz bağlantını və Ermənistan Respublikası üçün beynəlxalq və ölkədaxili bağlantılar üzrə qarşılıqlı faydaları ehtiva edir”. Diqqət yetirsək, müvafiq görüşlə bağlı mətbuata məlumatda da müzakirələrin istiqaməti məhz bu detallara söykənir.

Eləcə də sənədin 5-ci bəndində vurğulanır ki, tərəflər BMT Nizamnaməsi və 1991-ci il Almatı Bəyannaməsinə uyğun olaraq, keçmiş münaqişənin əsiri olmayan parlaq gələcək yoluna qədəm qoyulmasına olan ehtiyacı qəbul edir. “Dərin insan iztirablarına səbəb olmuş münaqişədən sonra nəhayət ki, beynəlxalq sərhədlərin toxunulmazlığı və ərazi əldə olunması üçün güc tətbiq etmənin yolverilməzliyi əsasında dövlətlərimizin qonşuluq münasibətlərinin qurulmasına başlaması üçün şərtlər yaradılmışdır. Yenidən təftiş mövzusu olmayan və heç bir zaman olmayacaq bu reallıq dövlətlərimiz arasında düşmənçilik səhifəsinin bağlanmasına yol açır. Biz indi və gələcəkdə hər hansı bir qisas cəhdini qətiyyətlə rədd edir və istisna edirik”. Bu isə sülhün geriyədönüşü olmayan bir proses olmasını bir daha təsdiqləyir. Əldə ediləcək bütün razılaşmaların beynəlxalq hüquqa və ədalətə söykənəcəyinə inam yaradır. 

Beləliklə, Vaşinqton sənədi iki ildir ikitərəfli formatda davam edən müvafiq görüşlərin, əldə olunan razılaşmaların doğruluğunu, əhəmiyyətini və effektivliyini bir daha təsdiqləyərək prosesin inkişafına dəstək verir. Bu isə iki ölkə arasında münasibətlərin normallaşması prosesində istiqmətverici xətt kimi önə çıxır, problemlərin daha çevik şəkildə həllinə, delimitasiya və demarkasiya işlərinin aparılmasına yaxından kömək göstərir.

İkitərəfli görüşlərin uğurlu nəticələri...

Bütün bunlarla yanaşı, sentyabrın 5-də baş tutan görüş özünün analogiyalarından müsbət mənada bir çox detalları ilə də fərqlənir - belə ki, Vaşinqtonda əldə olunan razılaşma artıq Zəngəzur dəhlizi (TRİPP) haqqında Ermənistan tərəfindən də qəbul edilmiş tam aydın bir təsəvvür formalaşdırır. Məsələn, əvvələr erməni tərəfi bəzi detallar üzərindən manipulyasiyalara əl atmağa cəhd göstərirdilərsə, 8 avqust razılaşması Azərbaycanın aydın və məntiqli təşəbbüsünün reallıq kimi qəbul edilməsinə yol açdı. Sənədin 4-cü bəndində də Zəngəzur dəhlizinin (TRIPP) reallaşması, bu məqsədə ən qısa zamanda nail olmaq üçün xoş niyyətlə səy göstərməyə dair qətiyyət ifadə edilir. Paralel olaraq, Birgə Bəyannamənin 6-cı bəndində göstərilir ki, “Biz bu Zirvə görüşünün regionda qarşılıqlı hörmət və sülhün irəlilədilməsi üçün möhkəm təməl təşkil edəcəyinə əminliyimizi ifadə edirik”. Bəli, bu qətiyyətin əməli ifadəsi də məhz müvafiq dövlət komissiyaları arasında aparılan işin verdiyi nəticələrdir.

Beləliklə, Vaşinqton görüşü artıq bir müddətdir ki, davam edən, real nəticələrə nail olan ikitərəfli formatda olan görüşlərin həm intensivliyini, həm də daha yüksək etimad mühitində baş tutmasını təmin edir. Dövlət sərhədlərinin müəyyənləşməsi, delimitasiya və demarkasiyanın həyata keçirilməsi sülh şərtlərindən biri kimi münasibətlərin normallaşmasına xidmət göstərir. Hazırkı, sülhlə bağlı açıq mətnli fikirlərin razılaşdırılmasında isə ikitərəfli danışıqlar formatı əsaslı rol oynayır, sözün əsl mənasında problemlərin həlli ilə bağlı mühüm platforma kimi yadda qalır. Qeyd edək ki, bu tip görüşlər bir çox məqamlarda əsaslı nəticələrlə müşayət olunub. - məsələn, 2023-cü ilin dekabrında iki ölkənin müvafiq strukturlarının birgə açıqlama yayması, ardından 2024-cü il 19 aprel tarixli 8-ci görüşdə erməni işğalı altında olan 4 kəndin qaytarılması ilə bağlı razılıq əldə edilməsi bu formatın ən mühüm uğurları kimi seçilir. Heç bir vasitəçi olmadan sərhədlərin delimitasiyası üzrə işçi qrup səviyyəsində qəbul edilən bu qərarlar sülhə aparan yolun ən mühüm ştrixləri kimi tarixə yazılıb.

Pərviz Sadayoğlu