Sümük sağlamlığı üçün xəbərdarlıq: Həkimlə MÜSAHİBƏ

1997-ci ildən etibarən hər il oktyabrın 20-si Ümumdünya Osteoporozla mübarizə günü kimi qeyd edilir. Həmin tarix Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) təşəbbüsü ilə profilaktika, diaqnostika və metabolik sümük xəstəliklərinin müalicəsi haqqında cəmiyyəti məlumatlandırmaq məqsədilə təsis edilib.

Lent.az steoporozun yaranma səbəbləri, növləri və əlamətləri, onun müalicəsi ilə bağlı Səhiyyə Nazirliyi Elmi-Tədqiqat Travmatologiya və Ortopediya İnstitutunun baş direktorunun müavini – baş həkim Nizami Məmmədovun müsahibəsini təqdim edir. 

– Öncə bilmək istərdik ki, osteoporoz nədir?

– Osteoporoz sümük toxuması kütləsinin və keyfiyyətinin azalması ilə xarakterizə olunan, sümükləri zəif və kövrək edən metabolik xəstəlikdir. Bu xəstəlik zamanı sümükdə mineral komponentlərin miqdarı azalır, həm də onun mikroarxitekturası pozulur. Nəticədə, sümük mexaniki gücünü itirir və minimal travma ilə belə sınıq baş verə bilir. ÜST-nin tərifinə görə, osteoporoz sistemli sümük xəstəliyi olub, əsas klinik əlaməti az travmalı və ya heç travma olmadan baş verən sınıqlardır.

Bu xəstəliyin cəmiyyət üçün təhlükəsi onun uzun illər simptom verməməsi, yalnız sınıq baş verdikdə özünü göstərməsi və artıq gec mərhələdə aşkar olunması ilə bağlıdır. Ona görə də, osteoporoz tez-tez “səssiz epidemiya” adlandırılır.

– Bu xəstəliyə kimlərdə daha çox rast gəlinir?

– Osteoporoz qadınlarda, xüsusən də menopauza sonrası dövrdə daha çox müşahidə olunur. Qadınlarda hormonal səbəblər ön planda olsa da, kişilərdə yaşlanma, xroniki xəstəliklər və həyat tərzi faktorları əsas rol oynayır.
Bundan əlavə, uzun müddət yataq rejimində qalan xəstələr, qidalanma pozğunluğu olan şəxslər və bəzi xroniki xəstəliklərdən əziyyət çəkənlər də yüksək risk qrupuna daxildir.

– Osteoporozun yaranma səbəbləri nələrdir?

– Xəstəliyin yaranması çoxfaktorlu prosesdir. Onun birinci səbəbi insanın yaşlanmasıdır. İnsan təbii olaraq 30–35 yaşında sümük kütləsinin ən yüksək səviyyəsinə çatır və bundan sonra yavaş-yavaş azalmağa başlayır. Xüsusən qadınlarda menopauza sonrası dövrdə estrogen hormonunun kəskin azalması sümük itkisini sürətləndirir.
Genetik amillər də əhəmiyyətlidir. Birinci dərəcəli qohumlarda osteoporoz və ya bud boynu sınıqları müşahidə olunubsa, bu, riskin yüksək olduğunu göstərir. Qidalanma da mühüm rol oynayır.

Orqanizm kifayət qədər kalsium və D vitamini qəbul etmədikdə, sümük toxumasının möhkəmliyi azalır. Hərəkətsizlik, yəni fiziki aktivliyin az olması sümük toxumasının stimullaşdırılmamasına gətirib çıxarır və nəticədə sümük kütləsi daha tez itirilir. Siqaret, alkoqol və uzun müddət kortikosteroid qəbulu da sümük metabolizmini pozur.

Bütün bu amillər birləşərək osteoporozun yaranmasına zəmin yaradır.

– Xəstəliyin klinik əlamətləri nələrdir?

– Osteoporozun ən təhlükəli xüsusiyyəti uzun müddət gizli qalmasıdır. İnsan illərlə sümük itkisi yaşasa da, bunu hiss etmir. Yalnız sümük kütləsinin xeyli azalmasından sonra klinik əlamətlər meydana çıxır. Bel və kürək nahiyəsində xroniki, sönük ağrılar, boyun getdikcə qısalması və qamburluq bu əlamətlərdəndir.

Ən diqqətçəkən klinik nəticə isə yüngül yıxılmadan sonra baş verən sınıqlardır. Xüsusən bud boynu sınıqları, fəqərə sınıqları və bilək sınıqları osteoporozun tipik göstəricisidir. Bu sınıqlar insanın həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə azaldır və bəzən ömür uzunluğunu da qısaldır.

– Osteoporoz necə diaqnostika olunur?

– Diaqnostikanın əsas üsulu sümük mineral sıxlığının ölçülməsidir. Bunun üçün istifadə olunan densitometriya (DEXA) metodu “qızıl standart” sayılır. “T-score” –2.5 və daha aşağı olduqda, osteoporoz diaqnozu qoyulur.
Rentgenoqrafiya yalnız gec mərhələdə sümük nazilməsini göstərir, lakin erkən mərhələlərdə kifayət qədər informativ deyil. Biokimyəvi analizlərdə kalsium, fosfor, D vitamini, paratiroid hormonu kimi göstəricilər qiymətləndirilir.

Bundan əlavə, xəstənin anamnezi, ailə tarixi və həyat tərzi amilləri də diaqnozun dəqiqləşdirilməsində mühüm rol oynayır.

– Osteoporoz hansı ağır nəticələrə səbəb ola bilər?

– Bu xəstəliyin ən ciddi nəticəsi sınıqlardır. Bud boynu sınıqları xəstələrin böyük bir hissəsində hərəkət məhdudiyyəti və yataq asılılığı ilə müşahidə olunur. Fəqərə sınıqları isə qamburluğa, belin formalaşmasında pozulmaya, boyun qısalmasına və daimi ağrılara səbəb olur. Həmçinin, osteoporozlu xəstələrdə hər bir yıxılma yeni sınıq riski deməkdir və bu, onların gündəlik həyatını qorxulu və məhdudlaşdırıcı hala gətirir.

– Osteoporozun müalicəsində hansı üsullar tətbiq olunur?

– Müalicə kompleks yanaşma tələb edir. Birinci mərhələdə həyat tərzinin dəyişdirilməsi vacibdir. Xəstə kalsium və D vitamini ilə zəngin pəhrizə üstünlük verməli, günəş işığından kifayət qədər faydalanmalı, fiziki aktivliyini artırmalı, siqaret və alkoqoldan uzaq durmalıdır.

Dərman müalicəsində sümük rezorbsiyasını azaldan preparatlar istifadə olunur. Menopauzadan sonrakı qadınlarda hormon əvəzedici müalicə seçilmiş hallarda tətbiq edilir.

Müalicə ilə yanaşı, fizioterapiya və reabilitasiya proqramları da mühüm rol oynayır. Əzələlərin gücləndirilməsi və yıxılma riskinin azaldılması məqsədi ilə xüsusi məşqlər aparılır.

– Osteoporozun profilaktikası mümkündürmü?

– Profilaktika bu xəstəliyin qarşısını almağın ən effektiv yoludur. Əslində sümük sağlamlığını qoruma tədbirləri uşaqlıq və gənclik dövründən başlanmalıdır. Bu dövrdə sümük kütləsinin maksimum səviyyəyə çatdırılması gələcəkdə osteoporoz riskini azaldır. Qidalanmada süd məhsullarına, balıq və yaşıl tərəvəzlərə üstünlük vermək, aktiv həyat tərzi sürmək əsas şərtlərdir.

Orta və yaşlı dövrdə isə əlavə tədbirlər görülməlidir. Bunlara mütəmadi densitometriya müayinəsi, həkim nəzarəti altında kalsium və D vitamini qəbulu, zərərli vərdişlərdən imtina daxildir. Profilaktik tədbirlər sümüklərin möhkəm qalmasına və gələcəkdə sınıqların qarşısının alınmasına imkan yaradır.

– Osteoporozlu xəstələr gündəlik həyatlarında nəyə diqqət etməlidir?

– Belə xəstələr ev şəraitində yıxılma riskini azaltmaq üçün ətraf mühiti təhlükəsiz etməlidir. Sürüşkən xalçalar, sərbəst naqillər yığışdırılmalı, pilləkənlərdə və vanna otağında tutacaqlar quraşdırılmalıdır. Hər gün orta intensivlikdə gəzinti və sadə idman hərəkətləri əzələləri möhkəmləndirir və sümüyün gücünü qoruyur.

Qidalanmada kalsiumla zəngin məhsullar əsas yer tutmalıdır. Günəş işığından faydalanmaq orqanizmin təbii D vitamini sintezini artırır. Həkimin yazdığı dərmanlar vaxtında qəbul olunmalı və müalicə heç vaxt yarımçıq saxlanmamalıdır. Belə qaydalar gündəlik həyata tətbiq edildikdə, xəstələrdə sınıq riski əhəmiyyətli dərəcədə azalır və həyat keyfiyyəti yaxşı qalır.

Erkən diaqnostika, vaxtında müalicə və profilaktika tədbirləri həyat keyfiyyətinin qorunmasında əsas rol oynayır.
Hər bir insan sümük sağlamlığına diqqət yetirməli, xüsusən də risk qrupunda olan şəxslər mütəmadi olaraq müayinədən keçməlidir. Osteoporozla mübarizənin ən yaxşı yolu onun qarşısını almaqdır.