Təsəvvüf simvollarındakı həqiqətlər: Ruhla bədənin mübarizəsi Rəsul Mirhəşimli yazır

Təsəvvüf ədəbiyyatında bədii obrazlar və simvollar çox zaman insanın daxili dünyasını, ruhani vəziyyətini və nəfsin yolunu izah etmək üçün istifadə olunur. Bu simvollardan biri də mürğ (quş) və qəfəs obrazıdır ki, burada mürğ ruhu, qəfəs isə bədəni təmsil edir. Ariflər bu simvollarla bədənin ruh üçün olan məhdudlaşdırıcı xarakterini və insanın daxili azadlığını vurğulamaq istəyiblər. Bu məqalədə mürğ və qəfəs obrazının dərin mənalarını araşdıraraq, təsəvvüf düşüncəsində ruhun və bədənin qarşılıqlı münasibətini izah etməyə çalışacağıq.

Təsəvvüf fəlsəfəsində bədən, xüsusilə də onun istəkləri insanın ruhani inkişafına maneə törədən ən böyük əngəldir. Ruh maddi dünyadan azad olmaq və ilahi həqiqətə yaxınlaşmaq istəyir, lakin bədənin ehtirasları və materialist arzuları bu yolu çətinləşdirir. Məhəmməd Füzuli bu anlayışı şairanə bir şəkildə ifadə edərək, bədənin ruhu həbs edən bir qəfəslə müqayisə etdiyini görürük. Şair qəzəllərinin birində 

Ruzi hicrandır sevin, ey mürği-ruhum kim bu gün,
Bu qəfəsdən mən səni, əlbəttə, azad eylərəm... 

yazaraq, ruhun bədənin məhdudiyyətlərindən və dünyəvi istəklərdən azad olmasını arzulayır.

Füzulinin bu ifadəsində ruhun bədəndəki "qəfəsdən" azad olması, onun ilahi məqama yüksəlməsi və ilahi həqiqətlərə çatması ilə eyniləşdirilir. Hicran bu mətnin kontekstində bədənin maddi ehtiraslarından uzaqlaşan, mənəvi bir nəfsin təmizlənməsi və Allahın sevgisinə daha yaxın olmaq anlamına gəlir. Şairin mürğ (quş) obrazına istinad etməsi də simvolik  izahdır: Quş, azadlığı və uçma qabiliyyətini təmsil edir, tıxanmış bədən isə bu azadlığı məhdudlaşdırır.

Təsəvvüf ədəbiyyatında "mürğ" və "qəfəs" obrazları bir çox şair və mütəfəkkir tərəfindən ruhun və bədənin təzadını təsvir etmək üçün işlədilib. Mürğün uçuşu sərbəstliyi və genişliyini arzulayan ruhu, qəfəsin daralması isə maddi dünyanın sərhədlərini və nəfsin çərçivələrini simvollaşdırır. Bu müqayisə insanın iki müxalif təbiətinin – maddi və mənəvi – qarşılaşmasının bədii ifadəsidir.

Ariflər bədənin və ruhun arasındakı bu ziddiyyətli münasibəti anlamağa çalışaraq, öz həyatlarında bu qarşıdurmanı aşmağı məqsəd qoyublar. Ruhun yüksək idealları və mənəvi dəyərləri bədənin aşağı ehtiraslarına qarşı dayanmaq istəyir. Lakin bədənin tələbləri bu mübarizənin qarşısında daim bir əngəl kimi durur. "Qəfəs" burada nəfsin nəzarətini, maddi dünyanın həvəsini və insanın daxili zəifliklərini simvollaşdırır.

Təsəvvüf ədəbiyyatında mürğ və qəfəsin arasındakı bu əlaqə yalnız bir şəkil və ya bir simvol olmaqla qalmır, həm də insanın mənəvi yolunun necə formalaşdığını göstərir. Ariflər bədənin maddi istəklərindən, bəlkə də onun ehtiraslarından imtina etməyi və ruhun ilahi həqiqətləri qavramaq üçün özünü təmizləməyi tövsiyə edirlər. Bu yolda insan öz bədənin məhdudiyyətlərindən azad olur və ruh öz həqiqi azadlığını tapır.

Mürğ və qəfəs obrazları, təsəvvüf ədəbiyyatında ruh və bədənin qarşılıqlı münasibətini izah etmək üçün çox təsirli simvoldur. Bu obrazlar bədənin ruh üçün olan məhdudlaşdırıcı xarakterini və ruhun ilahi həqiqətə doğru yola çıxma istəyini işıqlandırır. Füzuli kimi böyük şairlərin bu obrazlar üzərində qurduğu şeir və fəlsəfi düşüncələr insanın daxili azadlığını tapmağın və maddi dünyanın təzyiqlərindən azad olmağın yolunu göstərir. Bu baxımdan, mürğün uçması və qəfəsdən azad olması yalnız simvolik obraz deyil, həm də insanın ən böyük mənəvi arzusunun – ilahi azadlığa çatmağın – bədii və mistik təmsilidir.