Türkiyə siyasəti: qanun və məntiq küçələrə qarşı

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Türkiyə düşünür: həbslə başlayan siyasət

Siyasətin sadəcə siyasət olmadığı, bəzən coşğun ballada, bəzən də milli özəlliklərlə yoğrulmuş iti teatr tamaşasına çevrildiyi ölkədə hər bir sosioloji ölçmə sadəcə rəqəm deyil - bu, kollektiv hissin bir aktıdır. Türkiyə - ürəyi küçələrin, meydanların, cümə moizələrinin və səhər çay süfrəsindəki ailə söhbətlərinin ritmində döyünən bir demokratiyadır. Burada seçki reytinqləri ümid və ya təşviş tufanı qaldıra bilər, kampaniyalar isə inamın, taleyin və iradənin bir-birinə qarışdığı epopeləri xatırladır. Xüsusilə ölkə siyasi türbülens zonasına daxil olanda.

2025-ci ilin martı məhz belə bir an oldu. Ölkənin ən böyük metropoliteninin - İstanbulun bələdiyyə başçısı Əkrəm İmamoğlunun həbsi və diplomunun ləğvi sadəcə xəbər lentinin bir epizodu deyildi. Bu, çoxdan yetişən bir toqquşmanın - dövlət məsuliyyəti ilə populist avantürizmin qarşıdurmasının kulminasiyası idi. Müxalifət ittihamlar və sui-qəsd versiyaları arasında çaşqınlıq içində qalsa da, Türkiyə dövləti prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın rəhbərliyi altında soyuqqanlı və qətiyyətli mövqe nümayiş etdirdi: qanun və nizam Respublika sisteminin dayaqlarıdır, siyasi fokus şoularının dekorasiyası deyil.

Sosiologiya - siyasi ənənənin ayrılmaz hissəsi

Tarixən, xüsusən də 1950-ci ildə çoxpartiyalı sistemin formalaşmasından sonra, Türkiyə xalqın fikrinə heç zaman biganə olmayıb. O dövrdən etibarən sosiologiya sadəcə ölçmə deyil, həm də siyasi ittifaqların qurulması üçün alətə çevrildi. 1980-ci illərdə - ölkə yenidən avtoritarizmlə parlamentarizm arasında tarazlıq axtararkən, sosioloji sorğular hərbi çevrilişlərin mümkün nəticələrini hesablamağa xidmət edirdi.

2002-ci ildən sonra - Ədalət və İnkişaf Partiyasının (AKP) iqtidara gəlişindən etibarən isə sosiologiya gündəlik "siyasi aikido" alətinə çevrildi. Akademik disiplin olmaqdan çıxaraq, real siyasi güc vasitəsinə çevrildi.

Son onilliklərdə Türkiyədə sosiologiya silaha çevrilib. Siyasi qütbləşmə təkcə elektoratı deyil, sorğu mərkəzlərini də parçalayaraq bəzi agentlikləri partiya qərargahlarının filialına çevirdi. Qrafiklər əvvəlcədən hazırlanır, nəticələr öncədən müəyyən edilir, "danışan başlar" mediada eyni skriptləri oxuyur.

2023-cü il prezident seçkiləri ərəfəsində bəzi az tanınan agentliklər - SONAR və ya MAK Danışmanlık kimi - Kılıçdaroğlunun 60%-lik "qələbəsini" proqnozlaşdırırdı. Nəticə isə göz önündədir: Ərdoğan qalib gəldi, bir çox "müstəqil" mərkəzlər isə etik iflasa uğradı.

Bu mənzərədə Genar, Betimar və Areda Survey kimi institutlar sanki duyğulu bir ehtiyatla seçilirlər. Onların məlumatları həm 2023-cü il prezident, həm də 2024-cü il bələdiyyə seçkilərində reallıqla üst-üstə düşüb. Onları təkcə analitiklər deyil, həm də siyasətçilər - istər CHP-dən, istər AKP-dən - diqqətlə izləyir.

Əkrəm İmamoğlunun həbsi və ardınca demək olar ki, sinxron şəkildə diplomunun ləğvi ölkədə yalnız qəzəb dalğası yox, siyasi səfərbərlik doğurdu. Betimar-ın sorğusuna görə, Cümhuriyyət Xalq Partiyası (CHP) ilk yerə çıxaraq 32,5%, AKP isə 30,6% səs toplayıb. Milliyyətçi Hərəkat Partiyası (MHP) 10,1%, DEM Partiyası isə 9,4% ilə geridə qalır.

Genar, daha mühafizəkar yanaşma ilə AKP (35,8%) ilə CHP (35,6%) arasında demək olar ki, bərabərlik qeydə alıb. Areda isə kemalistlərin üstünlüyünü göstərir: 34,9% - 32,6%.

GENAR-a əsasən, respondentlərin 36,7%-i İmamoğluna qarşı irəli sürülən ittihamları inandırıcı saymır. Betimar qeyd edir ki, 55,8% bu həbsi siyasi motivli hesab edir. Areda isə ölkəni demək olar ki, iki bərabər hissəyə ayırır: 48,1% həbsi ədalətsiz, 48,2% isə korrupsiya nəticəsi sayır.

Siyasi qeyri-sabitlik təkcə iqtisadiyyatı və küçələri deyil, sosioloji güzgünü də bulanıqlaşdırır. Türkiyə uzun müddətdir daimi stress rejimində yaşayır: iqtisadi islahatlar, CHP daxilindəki çaxnaşmalar, xarici siyasətdəki dönüşlər - məsələn, Bəşər Əsəd rejiminin süqutu və Ankarada doğurduğu diskussiyalar.

Bu fonda sorğular həqiqət mənbəyi deyil, psixoloji təzyiq alətinə çevrilir: investorlar, elektorat, müttəfiqlər üçün. Onları sanki qəhvə falı kimi oxuyurlar - hər kəs orada öz istədiyini görür.

CHP daxilindəki parçalanmaya baxmayaraq, partiyanın lideri Özgür Özəl mart böhranının əsas siyasi dividend sahibinə çevrildi. Lakin onun Keir Starmer-ə müraciət edərək Türkiyə mallarına boykot çağırışı və İmamoğlu məsələsinə müdaxilə çağırışı ictimai və partiyadaxili narahatlıq doğurdu.

Genar: 49,2% bu çıxışı səhv sayır, yalnız 29,3% dəstəkləyir. Betimar: 47% əleyhinə, 37,9% lehinə. Areda: 48,1% dəstəkləmir, 40,8% isə müdafiə edir.

Boykot ideyası ümumiyyətlə yaşamayan bir təşəbbüs kimi görünür: Areda - 58,5%, Betimar - 52,1% əleyhinə. Bu da göstərir ki, islam əleyhdarlığı, xüsusilə də Qərbdən gəlirsə, hətta dünyəvi seçici üçün də riyakarlıq kimi görünür.

İki nəhəngin savaşı və kiçik partiyaların nəfəs çatışmazlığı

AKP və CHP kimi iki siyasi titan arasında mübarizə gedərkən, kiçik partiyalar boğulma təhlükəsi ilə üz-üzədir. Metropoll-un məlumatına görə, Əli Babacanın DEVA Partiyası - 2,9%, İYİ Partiyası - 5,2%, Əhməd Davudoğlunun Gelecek Partiyası isə cəmi 1,6% dəstək qazanır.

Elektoratdakı praqmatizm konsolidasiyaya gətirib çıxarır: xalq ya "hakimiyyətə görə", ya da "hakimiyyətə qarşı" səs verir. Ortada isə yer azdır.

Aprel 2025: Türkiyə yeni siyasi mərhələnin astanasında - sabitliyin memarı və qeyri-müəyyənliyin simvolu

Xarici araşdırmalara nəzər saldıqda, maraqlı tendensiyalar ortaya çıxır. Almaniyanın Konrad Adenauer Fondu ilə Ipsos-un birgə hesabatına görə, türkiyəli gənclərin (18-35 yaş) 54%-i hesab edir ki, seçkilər hələ də ölkədə nəyisə dəyişə bilər, lakin 62%-i məhkəmə sistemini yalnız "kağız üzərində müstəqil" sayır. Fransanın IFOP institutunun məlumatına əsasən, Fransada yaşayan Türkiyə vətəndaşlarının 57%-i Cümhuriyyət Xalq Partiyasını (CHP) yox, məhz İmamoğlunu dəstəkləyir - bu isə partiyadan çox şəxsiyyətin cazibəsinin önə çıxdığını göstərir.

Aprel 2025 sadəcə martda başlanmış siyasi fırtınanın davamı olmadı - bu ay yeni siyasi dövrün konturlarını müəyyən etdi. Bu dövrdə Rəcəb Tayyib Ərdoğan yenidən ön plana çıxdı - emosional qarşıdurmaların iştirakçısı kimi yox, sabitliyin memarı kimi. Xarici təzyiqlərə və daxili aşırmalara məruz qalan ölkədə yalnız institusional dözümlülük və strateji soyuqqanlılıq kövrək tarazlığı qoruyub saxlaya bilir.

Ərdoğan - nizamın zəmanətçisi, İmamoğlu - qeyri-müəyyənliyin simvolu

İstanbulun meri Əkrəm İmamoğlunun həbsi, ona səlahiyyətlərdən sui-istifadə və ədalətə mane olmaq ittihamlarının irəli sürülməsi ilə nəticələndi və bununla Türkiyə dərin özünüanlama mərhələsinə qədəm qoydu. Lakin bir çox xarici müşahidəçilərin gözlədiyinin əksinə olaraq, dövlət mexanizmi silkələnmədi. Səbəb - ölkə rəhbərliyinin qanun çərçivəsində hərəkət etmək bacarığı və küçə təzyiqlərinə boyun əyməməsidir.

Prezident Ərdoğan bu məsələdə prinsipial, lakin təmkinli mövqe sərgilədi: "hukuki süreç devam ediyor" - "hüquqi proses davam edir." Bu, qeyri-müəyyənlik deyil, siyasi sabitliyin yalnız hüquq sisteminə hörmətlə mümkün olduğunu anlayan dövlətçilik mədəniyyətidir. Onun ritorikası daha az qarşıdurmalı, lakin daha dərin məzmunludur - bu artıq hakimiyyət uğrunda mübarizə deyil, institutlara inam uğrunda mübarizədir.

Əsas rəqib - Cümhuriyyət Xalq Partiyası (CHP) isə xalq narazılığının impulsu ilə hərəkət etməyə davam edir. Lakin partiyanın formal lideri Özgür Özəl, bir tərəfdən populist gözləntiləri, digər tərəfdən xarizmatik, lakin hüquqi baxımdan problemli İmamoğlunun kölgəsini balanslaşdırmalı olur. Metropoll-un araşdırmasına görə, CHP tərəfdarlarının 44%-i prezidentliyə namizəd kimi Özəli deyil, məhz İmamoğlunu görmək istəyir. Bu isə partiyanı emosional yüklənmiş bir simvoldan asılı vəziyyətə salır.

Avropa Parlamentinin və ABŞ Dövlət Departamentinin sərt reaksiyaları daxildə mobilizasiya effekti yaratmaqdan başqa bir nəticə vermədi. Prezident Ərdoğan sərhədləri dəqiq çəkdi:
"Türkiyə Paris küçələri ilə deyil, öz xalqının iradəsi ilə idarə olunur."
Bu bəyanat Anadolu və digər ənənəvi bölgələrdə vətənpərvər həmrəylik dalğası doğurdu. Qərb bir daha Türkiyənin siyasi kodunu anlaya bilmədi, təzyiq göstərməyə çalışdı və nəticədə, millətin prezident ətrafında daha da birləşməsinə səbəb oldu.

Küçə etirazları zəifləyir, dövlət möhkəmlənir

İstanbul və İzmirdə mitinqlər davam etsə də, bu hərəkat strukturlaşmış gündəmə çevrilmir. Etirazlar reaktiv və parçalayıcı xarakter daşıyır. Hakimiyyət isə tolerantlıq və qanuna sadiqlik nümayiş etdirir: 794 nəfərin saxlanıldığı bildirilir, lakin onların əksəriyyəti rəsmi ittiham irəli sürülmədən azadlığa buraxılıb.

Bəli, lira təzyiq altına düşüb - ay ərzində 7,4% dəyər itirib. Lakin Mərkəzi Bank panikaya yol verməyib: BIST-100 indeksi aprel ayının ikinci yarısından etibarən yenidən artmağa başlayıb, dövlət investisiya proqramları isə sürətləndirilib. Bəli, biznes sektorunda gərginlik hiss olunur, amma dövlət mexanizmi dayanmayıb: KOB sektoruna kompensasiya tədbirləri ayrılır. Bu böhran deyil - bu adaptasiya mərhələsidir.

Daxili gündəmin kəskinləşməsi fonunda sosioloji agentliklər də metodologiyalarını uyğunlaşdırır. Lakin sorğularda tək bir tendensiya getdikcə daha çox özünü göstərir: etiraz simvollarına deyil, təcrübəli liderlərə ehtiyac.

YouGov-un məlumatına əsasən, respondentlərin 58%-i partiya loqosuna deyil, şəxsiyyətə səs verəcəyini bildirib. Türkiyə siyasi kontekstində bu, təhlükə yox, imkandır - xüsusilə də özünü real şəkildə sübut etmiş liderlər üçün.

Bu mənada Ərdoğan hələ də sabitlik, inkişaf və qlobal subyektliklə assosiasiya olunan fiqur olaraq qalır.

İnstitusiyalardan çox şəxslərə artan simpatiya fonunda, prezident Ərdoğan liderlik mövqeyini qoruyur - təkcə AKP lideri kimi yox, Türkiyə yolunun simvolu kimi. İmamoğlunun lokal səviyyədə sübut olunmuş situativ populyarlığından fərqli olaraq, Ərdoğan bütün siyasi mərhələlərdən keçmiş bir liderdir - bələdiyyə başçısından prezidentliyə, daxili böhranlardan beynəlxalq uğurlara qədər. O, artıq sadəcə bir siyasətçi deyil - o, sistemin dirəklərindən biridir.

Üfüqdə üç ssenari var - və yalnız bir nəfər onların gedişatını idarə edə bilər: Rəcəb Tayyib Ərdoğan

Eskalasiya - müxalifət küçə etirazlarını ümumxalq plebisitinə çevirməyə cəhd edir, lakin dövlət institutları ilə toqquşur.
Dekompensasiya - hüquqi prosedurlara tam əməl edilməklə, İmamoğlunun şərti azadlığa buraxılması və siyasi temperaturun aşağı salınması mümkündür.
İnstitusional sabitlik - iqtisadi dirçəliş, regional liderlik və yeni siyasi ittifaqlara əsaslanan davamlı güc arxitekturası formalaşır.

2025-ci ilin Türkiyəsi - dağıntılar içində boğulan bir ölkə deyil. Bu, dövrlərin kəsişdiyi bir ölkədir, lakin heysiyyətini, tarazlığını və milli iddiasını itirməyən bir ölkədir. Burada siyasət küçə xaosunda əriməmir - o, suverenlik, ədalət və milli bütövlük uğrunda çətin mübarizədə bərkidilir, döyülür, formalaşır.

Bu mübarizədə Rəcəb Tayyib Ərdoğanın adı sadəcə bir tarixi qeyddən ibarət deyil. Bu ad - iradənin, davamlılığın və dövlətçilik xarakterinin simvoludur.

Çünki Türkiyə siyasətində sosiologiya - ruhsuz statistika deyil. Bu, millətin canlı toxuması, cəmiyyətin hərəkətdə olan nəbzidir. Hər bir sorğu milli özünüanlama aktıdır, hər bir faiz göstəricisi isə Türkiyənin öz haqqındakı böyük pyesdə səsləndirdiyi bir replikadır.

Bu əsəri birlikdə yazırlar - hakimiyyət, müxalifət, küçə, sosial platformalar və həyatın özü. Lakin nə qədər etirazlar hayqırsa da, nə qədər reytinqlər silkələnsə, lirə kursu atılsa da - bu pyesin bir rejissoru var. Və Türkiyə artıq uzun illərdir öz səsini bu rejissora etibar edir.

O ad hər kəsə məlumdur.
Və o ad səsləndikcə - səhnə nəzarət altında qalacaq.

Milli.Az