Uydurma Çin “borc tələsi”, yoxsa ABŞnin dünya iqtisadiyyatında hegemonluğu itirmək qorxusu? KONKRET

İsveçdə “21-ci əsr Dəniz İpək Yolu-2024” Beynəlxalq Beyin Mərkəzi Forumu keçirilib. “Bir Kəmər Bir  Yol təşəbbüsü və Qlobal Cənub” adlı konfransda  çıxış edən  “Çinin borc tələsi” layihəsini  təkzib etmək üçün üç əsas suala yönəlmiş tədqiqat metodu təqdim edilib. “Bir Kəmər və Yol” İnstitutunun vitse-prezidenti, Hüseyn Əskəri bildirib ki,  “Çin borc tələsi”  konkret məlumatlara əsaslanmayan təbliğat vasitəsidir: “Əksinə, Çinin infrastruktur yönümlü kreditləri borc yükü altında olan ölkələrin məhsuldarlığını artırmaq potensialına malikdir. Lakin bu ölkələrin bütün problemlərini həll etmək üçün daha əhatəli maliyyələşdirmə strategiyalarına ehtiyac var”.

ABŞ Dövlət Departamentinin 2018-ci ilin may ayından bəri  təbliğ etdiyi Çin “borc tələsi” təbliğatı hər hansı konkret dəlil ortaya qoymur. Bu sadəcə  rəvayətə bənzəyir və  mahiyyətcə Çinin təklif etdiyi “Bir Kəmər  Bir Yol” təşəbbüsünə  mane olmaq üçün ortaya atılıb. Eyni zamanda Çinin beynəlxalq reputasiyasına xələl gətirmək üçün istifadə edilən geosiyasi təbliğat vasitəsi rolunu oynayır. Son onillikdə Şri-Lanka, Pakistan, Zambiya, Keniya və Monteneqro kimi ölkələrdə maliyyə və iqtisadi inkişaflara dair araşdırmalar fərqli nümunə ortaya qoyub. Bu model göstərir ki, adları çəkilən ölkələrin yaşadığı maliyyə çətinlikləri heç bir şəkildə birbaşa Çinə aidiyatı olmayan  daxili və xarici amillərin birləşməsindən qaynaqlanır. Bu təhlil vasitəsilə əsas səhvləri aşkar etməyə imkan verən sistematik metodu təqdim edirik.

Bu araşdırma üsulu ilə Çinin “borc tələsi” iddiası ilə gündəmə gələn istənilən ölkənin vəziyyətini araşdırmaq və bununla da faktı mifdən ayırmaq olar. Bundan əlavə, bu tədqiqat qərar qəbul edənlərə növbəti onillikdə infrastrukturun inkişafı kreditləri ilə bağlı sağlam siyasətləri müəyyən etməyə kömək edəcək. Bu da öz ölkələrinin iqtisadi inkişafının təməl daşını təşkil edəcək. Beləliklə, “borc tələsi”ni  qəbul edənlər üç əsas suala cavab verməlidirlər:

 1- Ölkənin borc strukturu necədir?

2- Borcların mahiyyəti nədir?

3- Ölkənin maliyyə çətinliklərinin mənbəyi nədir?

Əvvəlcə  borc strukturuna nəzər salaq.

 Borc strukturu dedikdə, ölkənin ümumi xarici borcunun müxtəlif kreditorlar arasında bölüşdürülməsi nəzərdə tutulur və bu bölgü adətən faizlə ifadə edilir. Təhlillərlə məlum olub ki, Çinəki  borc ümumi borcun yalnız kiçik bir hissəsini təşkil edir (2022-ci ildə Şri-Lanka üçün 10%, 2024-cü ildə Keniya üçün 15,5 %).

Bununla belə, Qərb beyin mərkəzləri və mediası semantik manipulyasiya yolu ilə ümumi xarici borcdan daha çox “ikitərəfli borc” anlayışına diqqət yetirir: “Çin X ölkəsinin ən böyük ikitərəfli kreditorudur”. Seçmə çərçivə bu ölkələrin maliyyə problemlərində Çinin rolunu qeyri-mütənasib şəkildə böyüdən yanlış təsəvvür yaradır.

Ona görə də tədqiqatçılar təkcə media və ya beyin mərkəzlərinin verdiyi məlumatlara etibar etməməlidirlər. Bunun əvəzinə o, hər bir ölkənin maliyyə nazirliyi və ya mərkəzi bankı kimi ictimaiyyətə açıq olan rəsmi məlumatlardan istifadə etməlidir.

  Ümumi borc tərkibi qrafiklərinə nəzər yetirdikdə Şri-Lankanın borcunun yalnız 10 faizinin Çinə aid olduğunu görürük. Borcun 80-90 faizi Qərb dövlətlərinə bağlı qurumlara məxsusdur. Ən əhəmiyyətlisi isə  məlumatların “gözdən qaçırılmış real həqiqəti” ortaya qoymasıdır. Şri- Lankanın borcunun 47 faizi kommersiya kreditlərindən ibarətdir və onların əksəriyyəti “Amerika BlackRock” və “British Ashmore” kimi Qərb özəl istiqraz sahiblərinin əlindədir. Bu istiqraz sahiblərinin borcu Çinin Şri-Lankaya verdiyi kreditdən dörd dəfə çoxdur. Keniyada kommersiya kreditləri Çinə olan borcun məbləğini üstələyir və əksəriyyəti Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fonduna (BVF) aid  çoxtərəfli kreditlər Çinə olan borcun üç qatını təşkil edir.

“Bir Kəmər Bir Yol”  çərçivəsində Çin kreditləri demək olar ki, bütünlüklə nəqliyyat, enerji, su, təhsil və səhiyyə kimi sektorlarda müasir infrastrukturun qurulması üçün nəzərdə tutulub. Bu layihələr alıcı ölkələrin məhsuldarlığını artıran məhsuldar investisiyalardır. İnfrastrukturu inkişaf etdirən bu kreditlər sənaye, kənd təsərrüfatı və xidmət sektorlarını dəstəkləyir. İqtisadiyyatlara gəlir əldə etməyə və borcları ödəmək qabiliyyətinə malik olmağa imkan verir. Digər tərəfdən, kommersiya və çoxtərəfli kreditlər vasitəsilə təqdim edilən maliyyə resurslarının əksəriyyəti, ümumiyyətlə, fiskal və ticarət kəsirlərinin bağlanmasına yönəlib. Adları çəkilən ölkələr kimi ciddi iqtisadi çətinliklərlə üzləşən ölkələr qəfil iqtisadi böhranları həll etmək üçün beynəlxalq istiqraz bazarlarından külli miqdarda borc götürmək məcburiyyətindədirlər.

  Ölkələr köhnə istiqrazları ödəmək üçün istiqraz bazarlarından yeni borclar alırlar. Lakin, bu kreditlər ümumiyyətlə daha yüksək faiz dərəcələri ilə gəlir. Məsələn, bu ilin fevral ayında Keniya hökumətinin iyunda ödəməsi gözlənilən 2 milyard dollarlıq avrobondlarını geri almaq üçün kifayət qədər nağd pulu yox idi. Bunun əvəzinə 7 illik yeni istiqraz buraxaraq 1,5 milyard dollar cəlb etdi. Halbuki bu borc 6 faizlə alınan köhnə istiqrazlardan fərqli olaraq 10 faiz yüksək faizə malik idi. Köhnə borcların daha yüksək faizlə yeni borclarla ödənilməsi dövrü sözün əsl mənasında “zəhərli həb” effekti yaradır. Borclanma infrastruktur layihələrində istifadə olunsa belə, uzun müddətli gəlir gətirəcək layihələr üçün qısa müddətli borclanma klassik bir səhv olaraq önə çıxır. Real borc tələsinin əsas səbəblərindən biri də budur.

Çin kreditlərinin digər mühüm fərqi onların daha uzun ödəmə müddətləri və aşağı faiz dərəcələri təklif etməsidir. Məsələn, Çin İxrac-İdxal Bankı tərəfindən Monteneqro Bar-Boljare avtomobil yolu üçün ayrılan kreditin 20 illik ödəmə müddəti, 6 illik güzəşt müddəti və cəmi 2 faizlik üstünlükləri var. Oxşar tariflər və şərtlər Mombasa-Nayrobi Dəmiryolu və Keniyadakı digər layihələr üçün də tətbiq olunur. Bunun əksinə olaraq, kommersiya kreditləri ümumiyyətlə qısamüddətlidir, məsələn, 5 ildən 7 ilədək və faiz dərəcələri 6 faizlə 12 faiz arasında dəyişir. Çin tez-tez maliyyə çətinliyində olan ölkələrə borcun restrukturizasiyası və ya borcdan azad edilməsi təklif etsə də, Qərb istiqraz sahibləri qanuni olaraq Qərb məhkəmələri vasitəsilə tam və vaxtında ödənişləri həyata keçirirlər. Üstəlik, Çin kreditlərində heç bir siyasi və iqtisadi ilkin şərt yoxdur, Qərbin çoxtərəfli kreditlərində isə ümumiyyətlə valyutanın devalvasiyası, dövlət infrastrukturuna investisiyaların kəsilməsi, müəyyən siyasi dəyişikliklərin həyata keçirilməsi, dövlət müəssisələrinin və təbii sərvətlərin özəlləşdirilməsi kimi şərtlər var. Belə şərtlər ümumi iqtisadi məhsuldarlığı azaldır. Məsələn, BVF-nin göstərişi ilə Zambiyada mis hasilatının özəlləşdirilməsi nəticəsində bu sektor Qərb transmilli şirkətlərinin nəzarətinə keçib və nəticədə Zambiya öz təbii sərvətindən milli iqtisadiyyatına çox az töhfə verir. Buna görə də, müxtəlif növ borcların keyfiyyət fərqləri nəzərə alınmaqla hər bir hal araşdırılmalıdır. Bu ölkələrin bir çoxu “Bir Kəmər Bir Yol”  layihəsi üzrə  fəaliyyətə başlamazdan əvvəl də artıq maliyyə sıxıntısı içərisində idi. Sonralar müxtəlif daxili və xarici hadisələr bu problemləri daha da artırdı. Vətəndaş müharibələri, terrorizm, epidemiyalar, pandemiyalar, maliyyə idarəçiliyindəki çatışmazlıqlar, korrupsiya və qlobal maliyyə-pul sistemindəki dəyişikliklər kimi səbəblər bu bəlaların mənbəyidir və heç birinin birbaşa Çinlə əlaqəsi yoxdur. Əsas səbəbləri aşağıdakı kimi izah olunmalıdır:

Bir çox ölkələr yalnız bir və ya iki əsas gəlir mənbəyindən asılıdır, bu da onları qiymət dəyişkənliyinə və ya fəaliyyətin pozulmasına qarşı həssas edir. Məsələn, həm Şri-Lanka, həm də Monteneqro turizmdən çox asılıdır. Şri-Lankada 2019-cu il terrorundan sonra turizm sektoru çökdü.  2020-ci ildə bir qədər irəlləyiş əldə olunsa da,  bu dəfə Covid-19 pandemiyası ölkə iqtisadiyyatına zərbə vurdu. Eyni şəkildə, Monteneqro iqtisadiyyatı 2021 və 2022-ci illərdə pandemiyadan ciddi şəkildə əziyyət çəkdi.

Şri-Lanka iqtisadiyyatı aşağı məhsuldarlıq problemləri ilə üzləşir. Məsələn, toxuculuq sənayesi idxal olunan maşın, yanacaq və pambıq kimi daxilolmalara əsaslanır və yalnız aşağı qiymətli əmək hesabına əlavə dəyər təmin edir. 2022-ci ildə Ukrayna böhranından sonra qlobal yanacağın qiymətinin artması bu sektorda mənfəət marjasını tamamilə geri saldı.

Bir çox ölkələr neft, təbii qaz və kənd təsərrüfatı üçün gübrə idxalından asılıdır. Bəzi ölkələr ərzaq idxal etmək üçün xarici mənbələrdən borc alırlar. Qiymətlər qalxanda bu ölkələrin iqtisadiyyatına ciddi ziyan dəyir.

Valyuta məzənnəsinin ucuzlaşması borc yükünü xeyli artırır. Çünki Çin kreditləri də daxil olmaqla bütün xarici borclar Amerika dolları ilə ifadə edilir. Məzənnənin aşağı düşməsi eyni dollar məbləğində ödəmək üçün daha çox milli sərvətin ödənilməsinə səbəb olur. Məsələn, ABŞ 2022-ci ildə “İnflyasiyanın Azaldılması Aktı”nı qəbul etdikdən sonra Amerika dolları demək olar ki, bütün dünya valyutaları qarşısında dəyər qazanıb. Bu vəziyyət indi borclu ölkələrə ciddi təsir edir.

Bu üç əsas sualın araşdırılması və həlli bu ölkələrin borc böhranlarının daha dəqiq və obyektiv qiymətləndirilməsini təmin edə bilər. Problemlərin səbəbi Çin deyil. Mahiyyət etibarı ilə Çinin bu ölkələrə külli miqdarda kredit verməsi  uzun müddət borc tələsində çabalayan  ölkələrin böhrandan çıxmasına kömək edəcək. İnfrastrukturun adekvat maliyyələşdirilməsi ilə bu ölkələr məhsuldarlıqlarını artıra, fiskal balanslarını bərpa edə və həm Çinə, həm də digər kreditorlara borclarını daha asan qaytara bilərlər. Bu mənada Çin və “Bir Kəmər Bir Yol” təşəbbüsü borc problemlərinin həllinin bir hissəsidir. Lakin bu ölkələrin üzləşdiyi bütün problemləri Çin təkbaşına həll edə bilməz. İnfrastruktur və inkişaf layihələrinin maliyyələşdirilməsi üçün yeni metodların işlənib hazırlanmasına ehtiyac var.

Vəli Həsənoğlu,

KONKRET.az