Yaşıl cənnətdəki 4 Ballıca: Ballı məkandan REPORTAJ

Artıq Qarabağa səfərlərimin sayını itirmişəm. Amma hələki bu yerləri qarış-qarış gəzməkdən doymuram. Doyacağımı da düşünmürəm. Çünki bütün səmavi kitabların vəd etdikləri cənnət məhz Qarabağ olduğunu düşünürəm.

İndi isə bu cənnəti görmək imkanı olmayanlara virtual olaraq ora götürməyə çalışacağam. Bu məqaləni oxuyan hər kəs fikirlərini bildirsin: siz də bu cənnətdən zövq ala bildinizmi?

Ballıca: kənd, çay, yaylaq, çiçək...

Beləliklə, başlayaq Xocalı rayonu Ballıca kəndindən! İlk dəfədir bu əraziyə ayaq basıram. Füsünkar sözü məhz bu kənd üçün yaranıb-deməkdən özümü saxlaya bilirəm. Bu gözəllik Ballıca çayının sol sahilində, Qarabağ silsiləsinin ətəyində yerləşir. Kənd adını ərazidəki eyniadlı çaydan aldığı deyilir. O an ağlıma gələn o oldu ki, bəs Qarqar çayının sol qolu olan Ballıca çayı adını hardan götürüb?

Araşdırdıqdan sonra məlum oldu ki, suvarma üçün istifadə olunan bu çay başlanğıcını Ballıca adlı yaylaqdan aldığına görə belə adlandırılıb.
Yenə də maraq mənə üstün gəldi və bir də araşdırmağa məcbur oldum: Axı, o Ballıca yaylağı o adı haradan alıb? Həm də bu Ballıca yaylağı XIX əsrədək Gəncə qəzasındakı Əhmədbəyli kəndinin əhalisinin yaylağı olub. Məlum olur ki, yaylaq da öz adını burada bitən ballıca (öfkəotu) bitkisinin adından alıb.

Ballıca bitkisinin adını elmi dildə Google-də axtarışa vermək istəsəniz mütləq Pulmonaria yazın. Pulmonaria elmi adı da Latın pulmo (ağciyər) sözündən götürülüb . Sehrə, caduya inanılan dövrlərdə bu bitkinin xallı oval yarpaqlarının xəstə, xoralı ağciyərləri simvolizə etdiyi düşünülürdü və buna görə də ağciyər infeksiyalarının müalicəsində istifadə edilirdi.

Bir çox dillərdəki ümumi ad ingilis dilində olduğu kimi ağciyərlərə də aiddir "lungwort", Alman Lungenkraut , Fransız herbe aux poumons , Serb plućnjak ... Bəzi Şərqi Avropa dillərində ümumi ad bal sözündən götürülüb, məsələn, Rus medunitza , Polyak miodunka , Serb dilindəki "bungencamed. Qışın sonunda və yazın əvvəlində mavi və ya çəhrayı çiçəklər verir, yay boyu tez-tez heyrətamiz xallı və mərmərli ürəkşəkilli yarpaqların sıx dəstələri ilə müşayiət olunur.

Uzun sözün qısası, Ballıca kəndinin də, çayının da, yaylağının da adının bir çiçək götürdüyünü bildik. Deyilənə görə, Qarabağ zonasında ən dadlı və təbii bal istehal etmək məhz bu kəndin payına düşüb. Yəni, arılar min bir dərdin dərmanı olan ballıca bitkisindən çəkdiyi şirə ilə xəstələrə yeni həyat verib. Kəndin girəcəyindəki "kruq"un - dairənin ortasında quraşdırılmış “arı şanı” da kəndin ballı məkan olmasına işarədir. Burda təbiət, sözün həqiqi mənasında bir çiçək!

Yadımdaykən deyim: Erməni mənbələrində qeyd edilir ki, kəndin ərazisində 10 bulaq var. Araşdırdım , təəssüf ki, ancaq 4-ün adına rast gəldim: “Təkqəbir” bulağı, “Sarıtala” bulağı, “Alçalı”, "Damcılı" bulağı . Qalanlarının da adını bilənlər bizə yazsın.
Ballıcanın başının üstünü alan “qara bulud”

“Qara bulud” sözü folklorumuzda qara niyyətli düşmən kimi xarakterizə olunduğunu demək artıqdır. Bunu hamı bilir. Düşünməyin ki, Ballıca camaatının, elinin başının üstünü “qara duman” 1987- 94-cü illərdə alıb. Xeyir! Kənd 1828-ci il qarı düşmənlərimiz Rusiya və İranın Türkmənçay müqaviləsi əsasında Türkiyə, İran, Suriya, livan ərazilərindən Qarabağa köçürülən hay tayfalarının gəlişindən sonra necə deyərlər, qara gününü qabladı. Kənd əhalisi dəfələrlə hay silahlılarının, terrorçularının hədəfi olub. 1905-1907-ci , 1918-20-ci illərdə hayların başlatdığı qırğınlarda dinc əhalisini itirib.
1987-ci ildə başlayan növbəti Qarabağ savaşı yenidən ballıcalıları çətin sınaq qarşısında qoyub. 1992-ci ildə Əsgərandan 17 km, ilan yuvasına çevrilmiş o vaxtkı Stepanakertdən 10 km məsafədə yerləşdiyi üçün ilk zərbələr də elə bu cənnət məkana dəyib.

1992-ci ilin fevralında erməni və rus hərbi birləşmələrinin soyqırımla müşaiyət olunan işğalı nəticəsində kənd camaatı kəndi məcburən tərk etməli olub. Bundan sonra işğalçılar kəndin adını dəyişərək Haygistan (hayların yaşadığı məkan, yer) qoyublar. Boş evlərə isə dünyanın bir çox ölkələrində səfil həyatı yaşayan erməniləri gətirib yığırlar.

2015-ci ilin siyahıyaalmasına görə, Ballıcada 1084 hay yaşayıb. Həyasızlıqları o həddə çatıb ki, Ballıcanın “hayların ata-baba yurdu” olduğunu da iddia etməkdən çəkinməyiblər. Məsələn, Ballıca kəndindəki alban memarlıq abidəsi olub. Təsəvvür edin, bu abidə -məbəd eramızdan əvvəl tikilib və işğal altında olduğu müddətdə, qeyri-qanuni bərpa işlərinə məruz qalıb.

2017-ci ildə Alban dövrünə aid abidənin memarlıq quruluşu kobud şəkildə dəyişdirilir və məbədin üzərində qeyd edilir ki, Müqəddəs Astvatsatsin kilsəsi 1839-cu ildə tikilib, lakin indiki kilsə 1850-ci ildə həmin yerdə yenidən tikilib:” Köhnə kilsənin tikintisindən bəhs edən yazısı olan giriş qapısı 1850-ci ildə yeni tikilmiş kilsənin şimal divarına bərkidilib”.
Bilə -bilə ki, kəndin çox qədim tarixi var, ermənilər onu müasir erməni kəndi kimi dünyaya sırımağa çalışıblar: İddia edirlər li, “müasir kənd” 17-ci əsrdə qurulub. Amma hələ işğaldan əvvəl də məlum idi ki, eramızdan əvvəl 2-1-ci əsrlərə aid qədim kurqan və qəbirlər bu ərazilərdə mövcud olub. Sovet dövründə kənd Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Əsgəran rayonunun tərkibində idi.

Ermənilərə məxsus mənbələri araşdıran zaman maraqlı bir məlumata da rast gəldim: Yazırlar ki, kəndin 27 “igid”i Qarabağ döyüşlərində ölüb. Yəni, əllərinə qurban olduğum Azərbaycan ordusu məhz bu kəndin 27 quldurunu atəşkəs dövrünə qədər gəbərdib.
2020-ci ilin oktyabrında isə , düşmənin müxtəlif istiqamətlərdə zireh 63 taborunun 3 tankı, 4 qrad yaylım sistemi və canlı qüvvəsi məhv edildi.

Həmçinin, "Polonez"in köməyi ilə düşmənin Ballıca məntəqəsindəki heyətilə birlikdə dağıdılan silah-sursat anbarı onların mərkəzi anbarı hesab olunurmuş. Hərbi ekspertlər bildirib ki, anbarda saxlanılan silah və döyüş sursatı müharibədə ən azı 6 ay fasiləsiz təmin edə bilərdi. Silahların müəyyən hissəsi əməliyyatdan bir neçə gün əvvəl İrandan daşınan silahlar imiş . Yəqin ki, İran TIR-larının işğal dövründə Qarabağı “su yolu” etdiyini unutmamısınız.
İkinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində imzalanmış 10 Noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanata uyğun olaraq Ballıca kəndi Rusiya Sülhməramlı qüvvələrinin nəzarətinə keçib. 19–20 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli antiterror əməliyyatları nəticəsində azad olundu. Bundan sonra...

Ballıca ilə bağlı reportajın davamı olacaq.

Əntiqə Rəşid