Yüz minlərlə inanın ölümünə səbəb olan silah: Kimlər sahibdir?

Son günlərdə İsrail və İran arasında yenidən alovlanan qarşıdurma bölgədə və dünyada böyük narahatlıq yaradıb. Xüsusilə İranın nüvə proqramı ilə bağlı yayılan iddialar və İsrailin buna cavab olaraq hərbi müdaxilə ehtimalını gündəmə gətirməsi beynəlxalq ictimaiyyətdə nüvə münaqişəsi qorxusunu artırıb.

ABŞ və digər Qərb ölkələrinin çağırışlarına baxmayaraq, tərəflər arasında ritorika getdikcə sərtləşir. BMT başda olmaqla nüvə təhlükəsinin qarşısını almağa çalışan qurumlar bu vəziyyətin təhlükəli nəticələr doğura biləcəyini bildirirlər.

Sfera.az bildirir ki, İsrail uzun illərdir İranın nüvə proqramını “regional təhlükə” kimi qiymətləndirir və dəfələrlə İranın nüvə silahı istehsal edə biləcək imkanlara yaxınlaşdığını iddia edib. İran isə nüvə fəaliyyətlərinin yalnız enerji və tədqiqat məqsədi daşıdığını bildirir. Lakin 2024 və 2025-ci illərdə beynəlxalq hesabatlarda İranın zənginləşdirilmiş uran ehtiyatlarının kritik həddə çatdığı qeyd olunub. Belə bir vəziyyətdə nüvə silahı anlayışı, onun tarixi və bu silaha malik ölkələrin rolu daha geniş kontekstdə nəzərdən keçirilməlidir.

Nüvə silahı nədir və necə işləyir?

Nüvə silahı atom nüvəsinin parçalanması (fission) və ya birləşməsi (fusion) nəticəsində böyük miqdarda enerji buraxılması prinsipi ilə işləyən kütləvi qırğın silahıdır. Bu silahların təsir dairəsi son dərəcə genişdir. Bir partlayış nəticəsində həm insanlar, həm də təbiət ciddi şəkildə zərər görə bilər. Eyni zamanda, partlayışdan sonra ətrafa yayılan radiasiya illərlə qalmaqla, insan sağlamlığı və ətraf mühit üçün təhlükə mənbəyinə çevrilir.

Nüvə silahı yalnız adi bir hərbi vasitə deyil, bu silahın istifadəsi bir millətin və ya bölgənin tamamilə məhv olmasına səbəb ola bilər. Buna görə də bu silahlar “nəzarətdə saxlanılması mümkün olan, lakin istifadə edilməsi ağlasığmaz olan” silahlar kimi qiymətləndirilir.

Nüvə silahı ilk dəfə İkinci Dünya Müharibəsi dövründə ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi “Manhattan Proqramı” çərçivəsində hazırlanıb. 1945-ci il avqust ayında ABŞ tərəfindən Yaponiyanın Xirosima və Naqasaki şəhərlərinə atılan iki atom bombası nəticəsində 200 minə yaxın insan həyatını itirdi, yüz minlərlə insan isə radiasiya və yanıq səbəbilə ömürlük əzab çəkdi. Bu hadisə nüvə dövrünün dəhşətli başlanğıcı hesab olunur.

Daha sonra SSRİ (1949), Böyük Britaniya (1952), Fransa (1960) və Çin (1964) də öz nüvə silahlarını inkişaf etdirdi. Bu ölkələr rəsmi şəkildə “nüvə silahına malik dövlətlər” kimi tanındılar.

Hazırda dünyanın nüvə silahı arsenalına malik 9 ölkəsi mövcuddur. Bunlar ABŞ, Rusiya, Çin, Fransa, Böyük Britaniya, Hindistan, Pakistan,  Şimali Koreya və İsraildir (rəsmi şəkildə təsdiq etməsə də, ehtimallara görə, 80-100 arası nüvə başlığına malikdir).

Bunların içində ABŞ və Rusiya ən geniş nüvə arsenalına malikdir və onların hər biri minlərlə başlıq saxlayır. Şimali Koreya isə son illərdə nüvə silahı sınaqları ilə gündəmə gəlməkdədir. İran hələlik nüvə silahına rəsmi olaraq malik deyil. Lakin nüvə proqramının hərbiləşdirilməsinə dair şübhələr bu ölkəni daim beynəlxalq mübahisələrin mərkəzinə çəkir.

Nüvə silahının yaratdığı ilk təhlükə  birbaşa partlayış nəticəsində milyonlarla insanın həyatını itirməsi və şəhərlərin yerlə bir olmasıdır. Daha sonra isə ətrafa yayılan radiasiya insan orqanizminə nüfuz edir, genetik mutasiyalara, xərçəng xəstəliklərinə, doğuş qüsurlarına və ömürlük sağlamlıq problemlərinə səbəb olur. Eyni zamanda torpaq, su və hava uzun müddət radiasiya ilə çirklənmiş qalır.

Psixoloji və sosial təsirlər də az deyil, nüvə təhdidi insanların gündəlik həyatında davamlı qorxu hissi yaradır, müharibə ehtimalı ölkələrdə qeyri-sabitliyə və siyasi gərginliyə səbəb olur.

Nüvə silahlarının hazırlanması və saxlanması son dərəcə baha başa gəlir. Təkcə bir nüvə başlığının istehsalı üçün on milyardlarla dollar tələb oluna bilər. Məsələn, ABŞ hökuməti 2023-cü ildə nüvə arsenalının modernləşdirilməsi üçün 50 milyard dollardan çox vəsait ayırıb. Bu isə sosial, səhiyyə və təhsil sahələrinin büdcəsinə mənfi təsir göstərir. Digər ölkələr də oxşar şəkildə hərbi xərcləri artırır və bu, qlobal qeyri-bərabərliyi daha da dərinləşdirir.

İsrail və İran arasındakı gərginlik bir daha göstərdi ki, nüvə silahı bəşəriyyət üçün hələ də real və təxirəsalınmaz təhlükədir. Bu silahların qarşısını almaq yalnız diplomatiya, beynəlxalq nəzarət və səmimi siyasi iradə ilə mümkündür. Nüvə silahından azad bir dünya üçün dövlətlər arasında əməkdaşlıq və şəffaflıq əsas şərtdir.
Əgər bu silahlar bir gün istifadə olunarsa, nəticələri təkcə bir bölgə üçün deyil, bütün bəşəriyyət üçün fəlakətli ola bilər. Buna görə də nüvə silahları təkcə texnoloji güc deyil, həm də sülh və insanlıq üçün cavabdehlik tələb edən vasitədir.

Firuzə Əliyeva
Sfera.az