Ziyalı olmağın mənasızlığı Orxan Saffari yazır…

Çox yəqin, hər bir cəmiyyətin “ziyalı” anlayışı var və yaxud da hər bir cəmiyyətə mütləq ziyalı, “ziyalıfason” bir anlayış lazımdır.
Əlbəttə, burada əsas bir səbəb də kütlənin mənəvi ehtiyaclarıdır.

Ancaq nədir ziyalı olmaq?

Bəlkə, ziyalı anlayışı boş yerə müqəddəsləşdirilmiş, həqiqətdə isə lazım olmayan, daha dəqiq, xeyrindən çox ziyanı olan anlayışdır?
Aydın məsələdir, ziyalı deyiləndə ağıla ilk gələn daha çox yazıçı, şair, ümumiyyətlə, sənət adamı, siyasətçi kimi qəbildən olan şəxslər olur. Cəmiyyətin isə ziyalı anlayışı fərqlidir.

Məsələn, bir qism ziyalını inqilabçı kimi görür, onun bilvasitə olaraq aktiv müxalif siyasətçi olmağını istəyir, digər bir qism isə elə mövcud sistemin yanında, mədəni və başıaşağı təsəvvür edir. Söz yox, bu, daha çox cəmiyyətlərə, siyasi sistemlərə uyğun olaraq dəyişən münasibətlərdir.

Ancaq belə demək olarsa, ziyalı anlayışı ta qədimdən dövlətin uydurduğu bir forma, qəlibdir.
Adətən, ziyalı cəmiyyətə təsir gücü olan şəxslərdən “düzəldilir”. Yaxud ziyalı olursansa, necəsə sonradan da olsa bir qəlibə düşürsən.
Əslində, geniş anlamda xalqlara heç vaxt ziyalı lazım olmur. Ziyalısı çox olan, ziyalıya ehtiyac duyan cəmiyyətlər isə daha çox əzik cəmiyyətlərdir. Yəni əslində, xalqa lazım olan, ziyalı bildikləri nəsnənin adı başqadır, dəqiq ziyalılıq deyil.

Ziyalı bir növ kütlənin natamamlığından formalaşan ehtiyacdır.

Sual olunur: Bəlkə, ziyalı elə hakimiyyətin yanında olmalı olan, konkret ictimai fayda verən və mədəni şüura təsir edən şəxsdir, onun hər hansısa bir siyasi konktekstdə yeri yoxdur?
Xalq hər nə qədər ziyalını yanında görmək istəsə də, şüuraltında onun yanında olmadığını da yaxşı bilir. Onsuz da, müasir dövrdə ziyalı anlayışı xalqdan ayrılmış, elitar, qapalı bir sinifdir.

Belə çıxır, əslində, ziyalı anlayışının bu forması həqiqəti demək üçün yox, daha çox onu gizlətmək üçün lazımdır.
Ziyalı anlayışı daha çox güc sahiblərinin cəmiyyətin içindəki təbəqələşməni qoruyub saxlamaq məqsədilə yaratdığı bir aldatmacadır.
Bir sözlə, insanın bilinən cür mövcud ziyalı olması onun ikinci şəxsiyyətidir.

Daha dəqiq, ziyalılıq azadlığını əldən verməkdir, təbiilikdən uzaqlaşmaq və maskalanmaqdır.
Bu, fəlsəfədə də belədir. Məsələn, “Ekzistensialist”lər üçün insanın əsas borcu “özünə sadiq olmaqdır”. Ziyalı kimliyi isə insanı autentiklikdən uzaqlaşdırır: o, özünü deyil, cəmiyyətin gözündə “ziyalıya yaraşan” obrazı yaşayır.

Yəni ziyalı olmaq özünü itirməkdir, çünki artıq sənin üzərində ictimai gözlənti maskası var.
Xülasə, ziyalı anlayışı sadəcə ictimai illüziya, mədəniyyətin özünü aldatmaq formasıdır.

Orxan Saffari
Gununsesi.info