Albert Kamü gözündə ölüm və yaşam arasında

Bəzən insan səhərlər eyni səsə oyanır, eyni paltarı geyinir, eyni yolla gedir, eyni adamlarla salamlaşır. Günlərin bir-birini təkrarladığı bu axında, hər şey sanki nizam içindədir, amma bu nizamın içində qəribə bir boşluq gəzər. Hər şey var, amma nəsə çatmır. Qarnımız doyur, evimiz var, işimiz var, amma bəzən gecənin bir vaxtı birdən dayanırıq və dərin bir nəfəs alırıq: “Bütün bunların nə mənası var?”

İnsanın bu sualı verdiyi an həyatın səssizliyinə toxunduğu andır. Çünki əslində biz gün boyu çalışaraq, alış-veriş edərək, bir növ özümüzü unutmaqla məşğuluq. Sanki düşünməmək üçün yaşayırıq. Amma düşünmədiyimiz hər an içimizdə bir şey bizdən xəbərsiz böyüyür: ölümün həqiqəti.

Bəli, hər şeyin sonu ordadır, ölüm. Bu fikir bir çoxları üçün qorxunc səslənir, amma eyni zamanda o qədər sadə, o qədər təbii bir gerçəklikdir ki, heç kim onu inkar edə bilmir. İnsan hər şeyə qarşı çıxır, amma ölümlə mübarizəsində həmişə uduzur. Və bəlkə də məhz buna görə bu dünyadakı bütün didinmələr, qazanclar və davalar birdən mənasız görünür. Amma bəlkə də sualın özü yanlışdır. Bəlkə həyatın mənasını tapmaq deyil, yaşamağın özünü sorğulamaq daha doğrudur. Çünki bəzən cavab axtarmaq əvəzinə, sualın içində qalmaq insanı daha diri saxlayır.

Bu məhz o nöqtədir ki, düşüncənin sükutu yaranır və həmin sükutun içində bir səssiz səs pıçıldayır: “Yaşam sonda ölümlə nəticələnmirmi?”

İnsan elə bir varlıqdır ki, həm öləcəyini bilir, həm də yaşamağa davam edir. Bu, bəlkə də bütün varlıqlar içində yalnız insana aid olan ən paradoksal vəziyyətdir. Biz ölümlə bağlı düşünmək istəmirik, amma hər gün bir az da ona yaxınlaşırıq. Onu nə qədər uzaq saxlasan da, nəfəsini daim ensəmizdə hiss etdiyimiz bir həqiqətdir.

Martin Heidegger bunu “Sein-zum-Tode”, yəni “ölümə doğru varlıq” kimi adlandırır. Onun fikrincə, insanın varlığı yalnız ölüm gerçəyinin fərqinə vardıqda “həqiqi” olur. Çünki biz ölüm ideyasını həyatımızdan uzaqlaşdırdıqca, əslində özümüzü də yaşamdan uzaqlaşdırırıq. Ölümü unutmaq, bir növ, həyatı dayandırmaq kimidir. Heidegger yazırdı: “İnsan yalnız öləcəyini anladığı anda varlığının dərinliyini dərk edir.” (Heidegger, Sein und Zeit, 1927)

Amma bu dərk sakitlik gətirmir, əksinə, insanı çaşqınlaşdırır. Çünki ölüm bir tərəfdən təbii, qaçılmaz və həyatın parçasıdır, digər tərəfdən isə ağlın qəbul edə bilmədiyi qədər böyük bir sükutdur. Tolstoy “İvan İliçin ölümü” əsərində bu çaşqınlığı dahiyanə şəkildə göstərmişdi: İvan İliç ölməzdən əvvəl anlayır ki, o, əslində heç yaşamayıb. O, həyatını cəmiyyətin gözündə düzgün yaşamağa həsr edib, amma indi, ölümün astanasında, dərk edir ki, o nizamın içində həyatın özü yox idi.

Kamü da bu nöqtədə oxşar bir yerdən başlayır, amma fərqli istiqamətə gedir. Onun üçün ölüm həqiqətinə baxmaq, insanı dindən və metafizik təsəllilərdən uzaqlaşdırır, amma boşluğa atmaz. O, deyir ki, həyatın mənasızlığı ilə barışmaq onu sevmək üçün ilk addımdır. Bu fikir “Sizif haqqında mif” əsərində açıq görünür: daşa yazıqcasına baxan Sizif, hər dəfə onu yenidən qaldırmaqla əslində həyatın absurdluğunu qəbul edir, amma təslim olmur.

Kamü üçün insanın “çaşqınlığı” məhz buradan doğur: o, öləcəyini bilir, amma buna baxmayaraq yaşayır. Bu, bir tərəfdən ağılsızlıq, digər tərəfdən isə dərin cəsarətdir. Kamü bu vəziyyəti belə ifadə edir:

“Həyatın mənasız olduğunu dərk etmək, onu yaşamaqdan imtina etmək üçün səbəb deyil. Əksinə, mənasız dünyada yaşamağın özü bir üsyandır”. (Albert Camus, “Le Mythe de Sisyphe”, 1942)

Beləcə, ölüm insanı çaşdıran bir qaranlıqdan çox, bəzən onu ayıldan bir güzgü olur. Çünki ölümün fərqinə varan insan, birdən-birə hər şeyin nə qədər kövrək, nə qədər təsadüfi və eyni zamanda nə qədər canlı olduğunu anlayır. Bəlkə də onun fikrindəki ən təsirli tərəf elə budur ki, ölümü qorxu kimi deyil, həyatın dəyərini göstərən işıq kimi görür.

İnsan, ölümə baxdıqca, yaşamaq üçün səbəb tapmağa başlayır. Amma bu səbəb artıq “mənanın” tapılması deyil, mənasızlığın içində yaşamağa davam etməyin cəsarətidir.

Alber Kamü üçün fəlsəfənin başlanğıcı bir sualdır: “Həyat yaşamağa dəyərmi?” Bu, sadəcə bir intihar sualı deyil, həyatın mənasını, məqsədini və dəyərini sorğulayan ən təməl insan çağırışıdır. Kamü deyir ki, əgər ölüm qaçılmazdırsa və həyatın sonunda heç nə yoxdursa, onda niyə yaşayırıq? Bu, onun absurd adlandırdığı vəziyyətdir.

Kamü absurdu nə dünyanın, nə də insanın xüsusiyyəti kimi görür. Absurd, düşünən insanla susan dünyanın toqquşmasıdır. İnsan ağlı anlam, ədalət və nizam axtarır, amma kainat bu axtarışa cavab vermir. Dünya susur, insan isə bu səssizliyə dözə bilmir. Məhz bu səssizlik, Kamü üçün mənasızlığın doğulduğu nöqtədir.

“Absurd, insanla dünyanın qarşıdurmasıdır. İnsan anlam axtarır, amma dünya ona heç bir cavab vermir”. (Camus, “Le Mythe de Sisyphe”, 1942)

Burada Kamü nə nihilistdir, nə də bədbin. O, mənasızlıq qarşısında geri çəkilmir. Əksinə, deyir ki, mənasızlığın dərk edilməsi azadlığın başlanğıcıdır. Çünki insan artıq “nəyə görə yaşadığını” deyil, “buna baxmayaraq necə yaşadığını” soruşmağa başlayır.

Bu məqamda yenə Kamünün ən məşhur obrazı səhnəyə çıxır: Sizif. Yunan mifologiyasında Sizif tanrılara qarşı hiylə işlətdiyi üçün əbədi cəza alır və daimi olaraq ağır bir daşı dağın zirvəsinə çıxarmalı, amma hər dəfə daş zirvəyə çatanda aşağı yuvarlanmalıdır. Bu, bitməyən, mənasız bir əməyin simvoludur.

Kamü üçün Sizif insanın özüdür. Biz də eyni şəkildə hər gün eyni işləri görürük, oyanırıq, çalışırıq, mübarizə aparırıq, amma bilirik ki, bir gün hər şey bitəcək. Yenə də dayanmayıb davam edirik. Bütün bu təkrarlanan hərəkətlərdə bir absurd nizam var, mənasız, amma qaçılmaz bir ritm.

Kamü deyir ki, Sizif faciəsi daşı qaldırmaqda deyil, onun şüurundadır. Çünki o, öz vəziyyətinin fərqindədir və bilir ki, əməyi boşunadır. Amma o daşı yenidən qaldırmaq üçün qərar verir. Bu qərar, mənasızlığın içində mənanı öz əliylə yaratmaq cəsarətidir. Kamü məhz bunu “absurda qarşı üsyan” adlandırır.

“Biz Sisyfosu xoşbəxt təsəvvür etməliyik. Çünki o, taleyini dərk edir və yenə də davam edir”.
(Camus, “Le Mythe de Sisyphe”)

Beləliklə, Kamü üçün absurdun mahiyyəti təkcə mənasızlığın dərkində deyil, bu mənasızlığa rəğmən yaşamaq iradəsindədir. O, insanı cavab axtarmağa deyil, cavabsızlıq içində yaşamağa çağırır. Bu, dindar bir təslimiyyət deyil, əksinə, həyatın mənasızlığını inkar etmədən onu sevmək cəsarətidir. Bu cür baxanda, Kamü fəlsəfəsində həyat bir “məna tapmaq” oyunu deyil, bir şüurlu yaşamaq sənətidir. O, deyir ki, insanın həyatda məqsədi tapmaq deyil, mənasızlığa baxa-baxa yaşamağı öyrənməkdir.

Onun fikrincə, insan öz həyatının mənasızlığını anladığı anda iki yol qarşısında qalır. Ya bu mənasızlığa təslim olub özünü məhv etmək, ya da bu mənasızlığı qəbul edib ona baxmayaraq yaşamaq. O, ikinci yolu seçən insanı “absurd qəhrəman” adlandırır. Bu qəhrəman mübarizənin qalibidir, çünki artıq mənanı axtarmır, o mənanı öz yaşantısında yaradır.

Absurd qəhrəman bilir ki, həyat nə qədər izah olunmaz olsa da, oradakı hər an bir fürsətdir. Gecə səssizliyindəki bir nəfəs, dənizin sahilə çırpılan səsi, günəşin üzü qızdıran istisi. Bunlar artıq bir məna daşımır, amma varlığın sübutudur. Kamü deyir ki, mənasızlığı qəbul edən insan üçün hər an əvəzsiz bir dəyər qazanır. Beləliklə, onun üsyanı dağıdıcı deyil, yaradıcıdır. O, Tanrını inkar etmir, sadəcə dünyanın sükutuna öz səsini qatır. Çünki o, anlayır ki, həyatın dəyəri onun nəticəsində deyil, öz prosesindədir. Yaşamaq, artıq məqsəd üçün deyil, sadəcə yaşamaq üçün dəyər qazanır.

Burada azadlıq anlayışı da bu üsyanla qovuşur. İnsan artıq taleyə, ilahi planlara, cəmiyyətin mənəvi qəliblərinə bağlı deyil. O, mənasız dünyada öz yolunu özü çəkir. Bu azadlıq qorxunc ola bilər, çünki artıq heç bir şeyə sığınmaq yoxdur. Amma eyni zamanda bu, insanın ən saf azadlıq halıdır.

Kamü bunu belə təsvir edirdi: “Absurd insana azadlıq verir. O, artıq heç bir şeydən qorxmur, çünki itirəcəyi heç nə qalmayıb”.

Bu azadlıq, bir növ, səssiz üsyandır. Dünyanın mənasızlığına qarşı, insanın varlığı ilə verdiyi cavab. O, Tanrısız, məqsədsiz, amma tam şüurlu bir yaşantıdır.

Kamü nəzərdə tutduğu azad insan nə ümidsizdir, nə də inanan. O, ümidsizliyin içində diriliyi, boşluğun içində doluluğu, susqunluğun içində səsi tapır. Həyatın mənasızlığına baxmayaraq, onu sevmək artıq fəlsəfə deyil, həyatın poetik formasıdır.

Bəlkə də bu azadlığın ən gözəl tərəfi odur ki, o, insanı mükəmməl olmağa deyil, həqiqi olmağa çağırır. Çünki mənasızlıqla barışmaq, hər şeyin sonunda ölüm olsa da, bu anın özündə yaşamağı bacarmaq bəşər varlığının ən gözəl paradoksudur.

Amma bütün yollar sonda bir nöqtəyə çıxır: ölümə. Amma insan o nöqtəyə çatana qədər sonsuz dövrlər, təkrarlanan günlər, yorucu işlər, ani sevinclər və keçici kədər içindən keçir. Kamü dediyi kimi, “həyat absurd olsa da, yaşamaq lazımdır.” Çünki bəzən cavab tapmaqdan daha vacib olan, sualı yaşamaqdır.

İnsan həyatın mənasızlığını anlayanda çox vaxt dayanmaq istəyir. Amma dayanmaq yox, baxmaq lazımdır. Bir az daha dərindən, bir az daha səssiz, bir az daha şüurlu. Ölümün həqiqətini anladığın an, artıq həyatın nə qədər dəyərli olduğunu da anlayırsan. Çünki ölüm o qədər qəti və təkdir ki, onun yanında hər şeyin dəyəri dəyişir.

Bəlkə də elə buna görə Kamü, Sizifin dağ başına qalxan əllərində ümid görür. O daşı qaldırmaq həyatın özüdür. Daş hər dəfə düşür, amma Sizif hər dəfə qalxır. Bu, mənasız bir əməl deyil, əksinə, mənasızlığın içində yaranan mənalı inaddır. Çünki Kamü bilir ki, insan ağlı ilə dünya arasında heç vaxt tam harmoniya olmayacaq, amma bəlkə də gözəllik elə bu disharmoniyadadır. Çünki mənasızlığa baxa-baxa yaşamaq insanın ən saf azadlıq təcrübəsidir.

Bu azadlıq, təskinlik gətirmir. Amma həyatın içindəki hər şeyi (kədəri, yorğunluğu, qorxunu, hətta boşluğu belə) varlığın sübutu kimi qəbul etməyi öyrədir. Həyatın mənası bəlkə heç yoxdur, amma insan onu tapmağa deyil, yaşamağa çağırılır.

Bir gün hər şey dayanacaq, bədən sükuta qərq olacaq, nəfəs kəsiləcək. Amma o ana qədər yaşanan hər şey, bir yol, bir səs, bir nəfəsdir. Camus bu vəziyyəti poetik dildə belə ifadə edir: “İnsanın işi, bütün sonsuzluqlar içində, öz dağını sevməkdir.”

Nigar Şahverdiyeva
Sosioloq, araşdırmaçı yazar