Alternativ yuxu fazaları bütün canlılarda yaddaşı optimallaşdırır

Miçiqan Universitetinin alimləri insan beynində yuxunun yavaş və sürətli fazaları arasında niyə növbələşmə baş verdiyini araşdıraraq yaddaşla bağlı mühüm mexanizmi ortaya çıxarıblar.
Alimlərin apardığı təcrübələr göstərib ki, bu iki yuxu fazası bir-birini tamamlayan funksiyalar yerinə yetirir və birlikdə yaddaşın formalaşması və saxlanmasında əsas rol oynayır. Bu nəticələr “PLOS Computational Biology” jurnalında dərc olunub və yaddaş mexanizmlərinin dərinliyini anlamaqda yeni qapılar açır.
Yuxu iki əsas fazaya bölünür: yavaş yuxu (ingiliscə NREM) və sürətli yuxu (REM). Yavaş yuxu adətən yuxuya getdikdən dərhal sonra başlayır və beyin fəaliyyətinin azaldığı, dərin istirahət mərhələsidir. Bu fazada bədən və beyin sanki “sakitliyə” bürünür. Sürətli yuxu isə adından da göründüyü kimi, beyin fəaliyyətinin yüksəldiyi, göz bəbəklərinin tez-tez hərəkət etdiyi, çox vaxt yuxuların görüldüyü mərhələdir. Bu iki faza yuxu boyu bir neçə dəfə növbələşir və hər biri müxtəlif funksiyalar yerinə yetirir.
Alimlər siçanlar üzərində apardıqları tədqiqat zamanı yuxuda olan beyinlərin, xüsusən yaddaşla bağlı olan hipokampus bölgəsinin neyron fəaliyyətini müşahidə ediblər. Məlum olub ki, yavaş yuxu zamanı beynin yadda saxladığı son hadisələrlə bağlı neyronlar aktivləşir. Bu mərhələ yaddaşda yeni izlər qoyur, sanki yaşadığımız günü beyində “yazıya alır”. Lakin yaddaş yalnız yazmaqla qorunmur, onun nizamlanması da vacibdir. Burada sürətli yuxu fazası işə düşür – bu mərhələdə beyin lazımsız və bir-biri ilə əlaqəsi olmayan informasiyaları silərək yaddaşı “təmizləyir” və beləliklə, xatirələr bir-birinə qarışmır.
Professor Sarah Aton bu prosesi bağçılıqla müqayisə edir: əvvəlcə bitkilərin sərbəst böyüməsinə imkan verirsən, sonra onları budayıb forma verirsən. Yavaş yuxu yeni məlumatların daxil olmasına, sürətli yuxu isə onların təşkil olunaraq yaddaşa düzgün şəkildə yerləşməsinə şərait yaradır. Əgər bu balans pozularsa və yuxu fazaları arasında növbələşmə baş verməzsə, yaddaşın güclənməsi əvəzinə zəifləməsi müşahidə oluna bilər.
Bu nəticələri dəqiqləşdirmək üçün alimlər həm davranış təcrübələrindən, həm də kompüter modellərindən istifadə ediblər. Virtual beyin modellərində həyəcanlandırıcı və tormozlayıcı neyronlar arasında əlaqələrin necə dəyişdiyi müşahidə olunub. Məlum olub ki, bu əlaqələrin möhkəmlənib-möhkəmlənməməsi, yəni hansı informasiyanın yadda qalacağı və hansının silinəcəyi beyindəki asetilkolin adlı neyrotransmitterin səviyyəsindən asılıdır. Bu maddənin miqdarı isə məhz yuxunun fazalarına görə dəyişir.
Bu tədqiqat hələ ki, yaddaşın yalnız əsas mexanizmlərini açıqlayır, lakin alimlər gələcəkdə emosional xatirələr və hadisələrin ardıcıllıqla necə saxlanması kimi daha mürəkkəb prosesləri də araşdırmağı planlaşdırırlar. Bu tapıntılar yuxusuzluq, narkolepsiya və digər yuxu pozğunluqlarının səbəblərini anlamağa və onların müalicə yollarını inkişaf etdirməyə də kömək edə bilər. Yekun olaraq, yuxunun sadəcə istirahət deyil, beyində gündəlik məlumatların işlənməsi və yaddaşın qorunması üçün həyati bir proses olduğu bir daha sübuta yetirilib.