Arzulanmayan qonaqlar

Rəvan CAVİD

Bütün dünya 20-ci əsrin ikinci yarısında yeni bir anlayışla tanış oldu: Qloballaşma. Bəzi insanlar asanlıqla sərhədləri keçərək "evlərimizə" baş çəkir, öz həyat, düşüncə tərzini və məhsullarını bazara çıxarır və bundan böyük iqtisadi qazanc əldə edirlər. Vaxtilə müstəmləkəçilik adı altında edilənlər indi qloballaşma adı ilə qapımızı döyür. Dünyanın bir çox ölkəsi qloballaşmaya hazırlıqsız yaxalanıb və bu vəziyyətə uyğunlaşa bilməyib.

Müstəmləkəçilik illərindən bəri "başqası" olmağa adət etmiş "üçüncü dünya" cəmiyyətləri indi "kimliklərini" itirmək narahatlığı içərisindədir. Milli dövlətlərin getdikcə təsirsiz hala düşdüyü bu nizamda dünya iqtisadiyyatının nəhəng şirkətləri harada bazar görsələr, rahatlıqla girib istehsal etdiklərini sataraq böyük gəlirlər əldə edə bilirlər. Bu şirkətlər üçün indi maarifçilik dövrünün dəyərli mühakimələri deyil, iqtisadi qazanclar önəmlidir. Belə olan halda ümumbəşərilik önə çəkilərkən ölkənin bazar kimi müəyyən edilən yerli dəyərləri önə çıxır və qloballaşma fenomenini millətçiliyə qarşı qoymaqla daha çox qazanc əldə etməyin yolu tapılır. Stüart Holl qloballaşmanın müxtəlifliyə yanaşmasını heç də məsum görmür. Holl deyir ki, qloballaşma "fərqlərlə yaşamağa, eyni zamanda onları məğlub etməyə, basdırmağa, idarə etməyə və mənimsəməyə çalışır".

Yeni dünya nizamında iqtisadi gücə sahib olan Qərbi Avropa və ABŞ bu sistemin ən böyük payını alaraq zənginləşdiyi halda, "üçüncü dünya" getdikcə yoxsullaşır və digərlərindən daha çox asılı olur. Bir müddət sonra artıq özünü idarə edə bilməyən "üçüncü dünya" çarəni varlıların qapısını döyməkdə tapır. Öz ölkələrində yoxsulluqla mübarizə aparan insanlar daha yaxşı həyat dalınca zəngin ölkələrə axışırlar. Beləliklə, qloballaşma ağalarının ümumiyyətlə nəzərə almadıqları bir vəziyyət yaranır: miqrasiya.

Kütləvi şəkildə gələn immiqrantlar özləri ilə bir sıra problemlər gətirirlər: işsizlik, şəxsiyyət problemləri, sosial uyğunsuzluq və mədəni toqquşmalar. Mühacir öz şəxsiyyətini qorumaq üçün müqavimət göstərdiyi halda, yaşadığı cəmiyyət də ona öz kimliyini və qaydalarını tətbiq edir. Bu son dərəcə ziddiyyətli vəziyyət müasir dünyanın ən mühüm problemlərindən biridir. Beləliklə, immiqrantın şəxsiyyəti, assimilyasiya və uyğunlaşma arasındakı incə xətt və bir çox başqa problemlər immiqrasiyanın mənfi nəticələri olaraq ortaya çıxdığı halda, immiqrantın intellektual dünyasında nələr baş verir? Yəni immiqrantlar yaşadıqları ölkələrdə sənət, elm və düşüncə dünyasına töhfə verə bilirlərmi, yoxsa bu ərazilərdə özlərinə yeni bir mədəniyyət qurmaq məcburiyyətində qalırlar? Xüsusilə ədəbiyyat sahəsinə nəzər salsaq görərik ki, şəxsiyyətlə bağlı yaşanan problemlər bu sahədə də mövcuddur.

Müstəmləkəçilik illərindən bəri sərvətləri şimal yarımkürə dövlətləri tərəfindən istehlak edilən cənub yarımkürəsindəki bir çox ölkələrin əhalisi yoxsulluğun pəncəsinə düşüb. Evlərində qonaq etdikləri zəngin, bilikli, eyni zamanda hiyləgər qonaqlar bilmədən əllərində olan hər şeyi götürüb öz ölkələrinə qayıtdılar. Güneyin ənənəvi quruluşunu, mədəniyyətini, ruhunu çox yaxşı bilən quzeylilər onu asanlıqla istismar edərək, yoxsul həyatın qollarına buraxıblar. Əsrlər boyu özünü gücləndirən şimal, beləliklə, özünü mərkəzləşdirdi və istismar etdiyi ölkələri asılı, inkişaf etməmiş, aşağı ünsürlər vəziyyətinə saldı. Xorxe Larrainin dediyi kimi, "qloballaşma prosesinin mərkəzində dayanan ölkələr bu prosesin aparıcı qüvvəsi olaraq öz milli kimliklərini mərkəzi, dominant bir şəkildə qurmuş və bütün digər mədəniyyətləri periferik və aşağı səviyyəli səciyyələndirmək missiyasına malik olduqlarını düşünmüşlər". Artıq evlərinin rahatlığı olmayan kasıb, periferik insanlar, bəlkə də, ilk dəfədir ki, aldadılaraq, zorakılığa məruz qaldıqlarının fərqindədirlər, varlıqlarını davam etdirmək, gələcəklərini qorumaq üçün hər cür riskə gedərək qanuni və ya qeyri-qanuni yolla zəngin ölkələrin yolunu tutublar. Yeni dünyaya çatmaq üçün əllərində olan hər şeyi insan alverçilərinə satan, köhnə qayıqda və ya yük maşınının dar yanacaq çənində saatlarla yol getməli olan bu insanların bəziləri boğularaq ölür, bəziləri isə dənizin dərinliklərində basdırılır.

Həbib Bektaşın "Cənnətin arxasındakı bağ" (1999) romanının qəhrəmanı Çakır və ailəsinin başına gələnlər kimi. Kədərli, küskün və bir az da ümidlə mühacir qapısını döydüyü ölkələrdə yeni həyata dəstək axtarır. Dilini və mədəniyyətini bilmədiyi bir dünyada var olmağa çalışan bu "qürbət uşaqları" şimalın dincliyini pozur. Gündən-günə sayı artan küçələri, prospektləri, məhəllələri dolduran "başqaları" bütün istisnalara rəğmən, ayrılmır, müqavimət göstərir, onların da insancasına yaşamaq haqqı olduğunu hər fürsətdə dilə gətirirlər.

Mühacir çoxluq arasında itməmək, o vaxta qədər sahib olduğu, vəsf etdiyi dilini, dinini, mədəniyyətini, kimliyini itirməmək üçün onlar kimi yaşayan, düşünənlərlə birləşərək, onları yaşadıqları cəmiyyətdən ayıran icmalar və ya camaatlar qurur. Təcrid olunmuş və xor baxılan mühacirlər bəzən varlıqlarını sübut etmək və səslərini eşitdirmək üçün zorakılığa əl atmağa məcbur olurlar. Bir neçə il əvvəl Parisətrafı qəsəbələrdə mühacir gənclərin nümayişləri onlara məhəl qoymayan sistemə qarşı üsyandan başqa bir şey deyildi. İmmiqrantlar indi məskunlaşdıqları ölkələrdə hüquqlar axtarır və mərkəzdən pay almaq istəyirlər. Mərkəzdəkilərin "periferik" adlandırdığı insanlar indi öz şəxsiyyətləri ilə bütün orijinallığını qoruyub saxlayaraq həyatlarına ortaq olublar. Buna dözə bilməyən bəzi dairələr özlərini irqçilik həddinə çatdırıblar və mühacirlərə qarşı divar hörmüşlər. Mərkəzdə irqçi münasibət artdıqca, immiqrantlar da əks münasibət olaraq öz kimliklərini vurğulamaq ehtiyacı hiss edirlər. Mədəni kimliklərini əksər mərkəzin kimlik tətbiqlərinə qarşı qalxan kimi istifadə edən immiqrantlar getdikcə daha çox geri çəkilir, mərkəzə paralel və mərkəzdən uzaq həyatlar yaradırlar. Onlar metropolislərin ətraflarında yaşamaq üçün mübarizə aparırlar. Bir tərəfdən dünya vətəndaşı olmaq diskurslarının səsləndiyi, digər tərəfdən də fərqli olanların uzaqlaşdırıldığı bir sistemdə qarşıdurma getdikcə alovlanır və bu atəş hər iki tərəfi bərabər şəkildə yandırır. Mərkəz və periferiya nə qədər müqavimət göstərsə də, hər iki tərəf bir-birindən təsirlənir və immiqrant bəlkə də yeni əsrdə yeni kimlik qurmağa kömək edir. Kimlik qarşıdurmasının qaçınılmaz nəticəsi olaraq iki mədəniyyətin bir-birinə dəydiyi nöqtədə qırılmalar meydana gəldi və hər iki tərəfdən qırılan və tökülən parçalardan yepyeni bir kimlik yarandı.

Bu gün müxtəlif rənglərə, geyimlərə, dillərə, musiqilərə və mədəniyyətlərə malik milyonlarla insan Avropa ölkələrində dolaşır. Fərqlərini hər fürsətdə dilə gətirən, hətta bunu Avropanın gözündə ovuşduracaq şəkildə simvollaşdıran mühacirlər nə qədər müqavimət göstərsələr də, çoxdan ikili kimliyin pəncəsinə düşüblər. Onlar artıq nə keçmişlərinə, nə də indilərinə aiddirlər. Meyda Yeyenoğlunun təbirincə desək, "immiqrant kimliyi nə arxaikdir, nə də müasirdir, nə keçmişə, nə də indiyə aiddir. Bir sözlə, immiqrantın kimliyi hibrid kimlikdir". Amin Maalouf immiqrantın ikili kimliyini "İdarədən çıxan dünya" əsərində bu cümlələrlə izah edir: "Çox vaxt yad ölkəyə köçən birinin öz ölkəsindən köç etdiyi unudulur, bu, sıradan bir detal deyil, mühacir əslində iki insandır və o, hər ikisi üçün eyni statusa sahibdir, sürgün edildiyi şəhərdə aşağı səviyyəli bir vəzifədə işləməyə boyun əyən məzun vətənində hörmətli bir insan ola bilər, şimal tikinti sahələrində cəsarətlə danışan, həmişə yerə aşağı baxan mərakeşli işçi, öz doğmalarına və qüruruna qayıtdıqda, özünə güvənən, qıvraq və şirin dilli bir hekayəçiyə çevrilə bilər..."