Azərbaycan dili milli ideologiyanın simvolu və strateji inkişaf hədəfi

Azərbaycan xalqının çoxəsrlik tarixi, zəngin dili və bənzərsiz mədəniyyəti dünya sivilizasiyasının ayrılmaz parçası kimi çıxış edir. Bu mənada, dil yalnız bir ünsiyyət vasitəsi deyil, eyni zamanda milli mənsubiyyətin rəmzi, mədəni kollektiv yaddaşın daşıyıcısı və dövlətçilik ideologiyasının strateji sütunudur. Hər bir xalqın dili və əlifbası onun tarixi varlığını, mənəvi dirçəlişini və siyasi iradəsini ifadə edən fundamental dəyərlərdəndir. Məhz bu səbəbdən Azərbaycan dilinin inkişafı, qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi müstəqil dövlətimizin prioritet məqsədləri sırasında yer alır. Bu dil, həm milli kimliyimizin ifadə vasitəsi, həm də suveren Azərbaycan dövlətinin geosiyasi və ideoloji dayağı kimi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycan dilinin və əlifbasının keçdiyi mürəkkəb, lakin şərəfli inkişaf yolu məhz bu baxımdan xüsusi elmi təhlil və konseptual yanaşma tələb edir. 1 Avqust tarixinin Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü kimi qeyd olunması isə yalnız mədəni bayram deyil, həm də milli şüurun, dövlət ideologiyasının, azərbaycançılıq fəlsəfəsinin bir təntənəsidir. Azərbaycan dili – türk dilləri ailəsinə mənsub olan, lakin öz tarixi inkişaf yolu, ədəbi ənənəsi və fonetik strukturu ilə seçilən bir dildir. Bu dil yalnız ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də xalqın tarixini, təfəkkür tərzini, psixologiyasını, dünyagörüşünü özündə əks etdirən bir mədəniyyət daşıyıcısıdır. Xalqın dili üzərində yüzilliklər boyu aparılan ideoloji təzyiqlər, sovet dövründəki ruslaşdırma siyasəti, müxtəlif dövrlərdə dəyişən əlifba islahatları bu dilin mənəvi sərvət kimi qorunmasının nə qədər vacib olduğunu bir daha sübut edir. Tarixi baxış bucağından yanaşdıqda, Azərbaycan əlifbası XX əsrdə üç dəfə köklü dəyişikliklərə məruz qalmışdır: əvvəl ərəb əlifbasından latın qrafikasına keçid, sonra kiril əlifbasının tətbiqi və nəhayət, müstəqillik dövründə yenidən latın əlifbasına qayıdış. Bu dəyişikliklər sırf texniki və ya praktiki səbəblərlə bağlı olmamış, hər biri siyasi-i¬deoloji motivlər daşıyırdı. Məhz bu kontekstdə Ulu Öndər Heydər Əliyevin 2001-ci ildə imzaladığı fərmanla 1 Avqustun Azərbaycan əlifbası və dili günü kimi təsis edilməsi sadə bir tarix seçimi deyil, milli-mənəvi identitetin təntənəsi idi. Latın qrafikasına keçid yalnız xarici görünüş baxımından bir dəyişiklik deyildi. Bu addım Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi qərblə inteqrasiyası, türk dünyası ilə dil və mədəniyyət birliyi istiqamətində strateji seçimi idi. Həmçinin bu dəyişiklik, Sovet dönəmindən miras qalmış ideoloji yükdən qurtulmağın simvolik və praktik ifadəsi oldu. Çünki kiril əlifbası Azərbaycan dilinin fonetik xüsusiyyətlərinə uyğun deyildi və ana dilinin düzgün öyrədilməsində çətinlik yaradırdı. Müstəqillik dövründə dilin dövlət statusunun Konstitusiyada təsbit olunması, Azərbaycan dilinin tədrisi, tətbiqi və inkişafı istiqamətində mühüm qanunvericilik aktlarının qəbul edilməsi onun dövlət idarəçiliyi, təhsil, elm və informasiya məkanında aparıcı rolunu daha da gücləndirdi. Prezident İlham Əliyevin dil siyasətinə verdiyi davamlı dəstək bu istiqamətdə mühüm institusional nəticələr doğurmuşdur. Xüsusilə 2018-ci ildə Azərbaycan dilinin saflığının qorunması, dövlət dilindən düzgün istifadə ilə bağlı imzalanan sərəncam dil məsələsinə verilən strateji önəmin təzahürüdür.

Azərbaycan dilinin elmi fonetikası, sintaksisi, lüğət tərkibi və tarixi inkişaf mərhələləri ciddi şəkildə tədqiq edilmişdir. Dilin qədim türkcə dövründən başlayaraq, klassik dövrdə Nəsimi, Füzuli, Vaqif kimi şairlərin dili ilə zənginləşməsi, müasirləşmə mərhələsində Axundov, Zərdabi, Sabir kimi maarifçilərin xidmətləri bu dilin əbədiyaşarlığını təmin edən mədəni dayaqlar olmuşdur. XX əsrin 30-cu illərində Azərbaycan dilində yazı və danışıq normalarının tənzimlənməsi sahəsində aparılan dilçilik araşdırmaları isə müasir ədəbi dilimizin struktur əsaslarını qoymuşdur. Bütün bu tarixi mərhələlərin ortaq məqamı budur ki, Azərbaycan dili heç zaman sırf bir rabitə vasitəsi kimi deyil, ideoloji, siyasi və mənəvi silah kimi fəaliyyət göstərmişdir. Milli Azadlıq Hərəkatı dövründə xalqın birləşdirici amili kimi məhz ana dili ön plana çıxmış, meydanlarda səslənən şüarlar, çap olunan qəzetlər, aparılan çıxışlar milli kimliyin dirçəlişinə çevrilmişdir. Heydər Əliyevin "mən fəxr edirəm ki, azərbaycanlıyam" ifadəsi ilə tamamlanan dil konsepsiyası, bu dili bir rəsmi dövlət dili olmaqdan çıxarıb, milli ideologiyanın strateji sütununa çevirmişdir. Bugünkü dövrdə Azərbaycan dili yalnız ölkə daxilində deyil, diaspor vasitəsilə xaricdə də yayılır. Dünyanın müxtəlif ölkələrində fəaliyyət göstərən Azərbaycan məktəblərində və diaspor təşkilatlarında ana dilində təhsilin təşkili, həm milli kimliyin saxlanması, həm də ölkəmizin yumşaq güc siyasətinin reallaşdırılması baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu sahədə həyata keçirilən mədəni diplomatiya təşəbbüsləri, xüsusilə də Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə icra olunan dil tədrisi proqramları diqqətəlayiqdir.
Media və informasiya texnologiyalarının inkişaf etdiyi müasir dövrdə Azərbaycan dilinin rəqəmsal platformalarda tətbiqi və inkişafı yeni vəzifələr müəyyən edir. Elektron resursların, süni intellekt əsaslı texnologiyaların, dil korpuslarının yaradılması, mətnlərin avtomatik emalı kimi sahələrdə Azərbaycan dili üzrə tədqiqatların genişləndirilməsi vacibdir. Bu istiqamətdə artıq AMEA və digər elmi qurumlar tərəfindən atılan addımlar, söz bazalarının genişləndirilməsi, dilin süni intellekt mühitinə inteqrasiyası istiqamətində aparılan tədqiqatlar son dərəcə aktuallaşmışdır. Əlifbanın isə yalnız yazı vasitəsi kimi deyil, milli kod kimi qəbul edilməsi zəruridir. Hər bir əlifba öz dövrünün ideoloji daşıyıcısı olduğu qədər, həm də siyasi prioritetləri ifadə edir. Azərbaycan xalqının yenidən latın əlifbasına qayıdışı, bir tərəfdən türk kimliyinə bağlılığın göstəricisi, digər tərəfdən isə müasir dünya ilə inteqrasiya seçiminin təsdiqidir. Bu səbəbdən əlifba və dil məsələsinə yanaşma sırf texniki və ya pedaqoji deyil, həm də strateji olmalıdır.
Nəticə olaraq demək olar ki, Azərbaycan dili və əlifbası bu gün ölkəmizin suverenliyinin, milli varlığının, ideoloji bütövlüyünün əsas simvollarından biridir. Onun inkişafı, qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi yalnız dilçilərin deyil, bütün cəmiyyətin ümummilli vəzifəsidir. 1 Avqust bu mənada təqvimdəki sadə bir tarix deyil – milli özünüdərk və dövlətçilik şüurunun təcəssümüdür. Azərbaycan dili yaşadıqca Azərbaycan xalqı və dövləti də yaşayacaq!

Fərid Mustafayev

YAP Yasamal rayon Elm və Təhsil Nazirliyinin Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu üzrə ərazi partiya təşkilatının sədr müavini