Azərbaycan Türk fəlsəfəsi: ənənələr və çağdaş tendensiyalar (XIX XX əsrlər)

Faiq ƏLƏKBƏRLİ,
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun
“Türk xalqlarının fəlsəfi fikir tarixi və müasir fəlsəfəsi”
şöbəsinin müdiri, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

X Yazı

Bu anlamda əvvəlki dövrlərlə müqayisədə XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan Türk mütə­fək­kirlərinin dini-fəlsəfi məsələlərlə müqayisədə ictimai-siyasi prob­lem­lərə diqqət yetirməsi təsadüfi olmamışdır. Ümumiyyətlə, bu dövrdən etibarən fəlsəfənin əsas məsələsindən daha çox ictimai-siyasi mövzulara diqqətin artmasına səbəb müsəlman xalqlarının, onlara aid dövlətlərin tənəzzüllü ilə bağlı olmuşdur. Hər halda XIX əsrə qədər bəlkə də bir tərəfdən İslam Şərqi xalqlarının, onlara aid dövlətlərin tənəzzül içində olması çox da hiss olunmur, eyni zamanda bunun müqabilində Qərb dövlətləri­nin inkişafı isə çox da nəzərə çarpmırdı. Ancaq müsəlman ölkələri arasında böyük dövlətlər hesab olunan Osmanlı və Qacarların, o cümlədən digər müsəlman dövlətlərinin bütün sahə­lər­də (hərbi, iqtisadi, texnoloji və s.) geriləməsi müqabilində Qərb dövlətlərinin tərəqqi etməsi ictimai-siyasi ya da sosial-fəlsəfi məzmunlu əsərləri daha aktual etməyə başladı. Bu baxımdan Bakıxanovun, Zakirin, Vazehin, Nigarinin, Nəvvabın və başqa mütəfəkkir­lərimzin yaradıcılığında fəlsəfənin əsas məsələləri ilə yanaşı, ictimai-siyasi ya da sosial fəlsəfəyə aid məsələlər də mühüm yer tutmuşdur.

Artıq o başqa məsələdir ki, ictimai-siyasi ya da sosial fəlsəfəyə aid məsələlərə münasibətdə Azərbaycan Türk mütəfək­kir­lərindən kimlər daha çox mühafizəkarlığı-ehkamçılığı ilə kimlər də yenilikçiliyi, islahatçılığı ilə ön plana çıxmışdır. Əlbəttə, burada ictimai-siyasi ya da sosial fəlsəfəyə aid məsələlərə yanaşmada ziddiyyətlərin, fərqliliklərin müxtəlifliyi də nəzərə alınmalıdır. Bütün hallarda Azərbaycanda Şərq-İslam-Türk mədəniyyəti və fəlsəfəsinin davamçıları arasında sxolastik fəlsəfədən dünəyvi fəlsəfəyə, dini təfəkkürdən dünyəvi təfəkkürə dönüş (A.A.Bakıxanov, H.Z.Şirvani, Q.Zakir, M.M.Nəvvab, S.Ə.Nəbati, Ə.Axundoğlu, Nigari və başqaları) arasında müəyyən fərqliliklərin olması danılmazdır. Əslində XIX əsrdə Azərbaycan Türk mədəniyyətinin və fəlsəfəsinin təşəkkülündə sxolastik fəlsəfi təfəkkürdən dünəyvi fəlsəfi təfəkkürə dönüşdə ortaya çıxan ziddiyyətlər, fərqliliklər onun yeni bir mərhələyə keçməsinin təməlini qoymuşdur. Başqa sözlə, artıq Bakıxanovların, Zakirlər­in, Nigarilərin, Nəbatilərin dini, sufi görüşləri ilə yanaşı, ictimai-siyasi və sosial fəlsəfəyə daha çox diqqət yetirmələri, üstəlik lokal-ehkamçı-mühafizəkar qüvvələri tənqid atəşinə tutmaları, doğrudan da yeni bir mərhələyə keçidə mühüm təkan vermişdir. Bizcə, bütün bunlar Azərbaycan Türk fəlsəfi və ictimai fikrində sxolastik fəlsəfi təfəkkürdən dünyəvi fəlsəfi təfəkkürə keçiddə birinci inkişaf yolu olub lokal-ehkamçı-mühafizəkar dünyagörüş­ünə müəyyən qədər qarşı çıxması və Qərb mədəniy­yətinə isə həd­dən artıq ehtiyatlı yanaşması xüsusiyyətlərinə görə fərqlənmişdir.

Ən əsası odur ki, ümumilikdə bu fəlsəfi inkişaf yolu, özü ilə bərabər daha iki fəlsəfi xəttin meydana çıxmasına təkan vermişdir. Həmin fəlsəfi inkişaf yollarından biri Azərbaycanda Qərb-Avropa mədəniyyəti və fəlsəfəsinin təşəkkülü ilə bağlı olub avropaçılıq təsiri altında radikal-inqilabçı fəlsəfənın ortaya çıxması ilə müşaiyət olunmuşdur. Bizcə, Azərbaycan Türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixində bu fəlsəfi inkişaf yolunu tutanlar (Mirzə Şəfi Vazeh, Tahirə (Zərintac) Qürrətul-Eyn, Mirzə Məhəmməd Əli Kazım bəy, Mirzə Fətəli Axundzadə, Nəcəf bəy Vəzirov, Zeynəlabdin Marağalı və başqaları) bir tərəfdən Şərq-İslam-Türk mədəniyyətinə-fəlsəfəsinə münasibətdə ifrat tənqidi baxışları ilə yanaşı, Qərb mədəniyyətinə isə həddən artıq aludəçiliyi ilə seçilmişlər. Hər halda onlardan bəziləri (Vazeh, Vəzirov, Marağalı və b.) İslam dininə, milli mədəniyyətə münasibətdə nisbətən tənqidi mövqe tutduqları halda, ancaq digərləri (Axund­zadə, Kazımbəy) açıq aşkar şəkildə əsasən İslam fəlsəfəsini, qismən də Türk mədəniyyətini-fəlsəfəsini ifrat forma­da tənqid edərək, bunun müqabilində Qərb mədəniyyətini və onun tərkib hissəsi kimi Hind-Ari mədəniyyətini təbliğ etmişlər.

Hesab edirik ki, xüsusilə də, Axundzadənin, Kazımbəyin, Marağalının milli-dini dəyərlərə münasibətdə radikal mövqe tutaraq Qərb mədəniyyətinə ifrat dərəcədə aludəçiliyi milli fəlsəfəmizin bu mərhələsi üçün çox da uğurlu inkişaf yolu olma­mış­dır. Əlbəttə, ümumilikdə götürdükdə onların dünyagörüşləri də Azərbaycan Türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixinin təklib hissəsidir, bu anlamda bu və ya digər dərəcədə milli fəlsəfi fikir tariximizdə də müəyyən payları vardır. Ancaq o da bir həqiqətdir ki, Axundzadə və Marağalı Qərb mədəniyyətinə, o cümlədən irançı­lığa ifrat aludəçilikləri nəticəsində türk olmalarına baxmayaraq özlərini farsdilli müsəlman elan etdikləri halda, Kazımbəy və Qürrətül-Eyn isə İslam dinindən imtina edərək uyğun olaraq xristianlığa və babiliyə üz tumuşlar. Əlbəttə, bu zaman o da iddia oluna bilər ki, onların sonralar öz etnik mənşələri ilə bağlı fərqli fikirlər söyləmələri ya da yeni dini kimlik qəbul etmələri fəlsəfə ya da ictimai fikir tarixi anlamında müzakirə obyekti olmamalıdır. Bizcə, məsələ heç də bu qədər sadə deyildir. Hər halda istənilən fəlsəfi və ictimai dünyagörüşün təməlində milli özünüdərk və dini özünüdərk də mühüm yeri tutur. Bu anlamda Axundzadə, Kazımbəy, Marağalı, Qürrətül-Eyn kimi mütəfəkkirlərimizin milli kimlik və dini kimlik məsələsində sonralar gəldikləri qənaətlər bu və ya digər dərəcədə həm də dünyagörüşlərindəki ziddiyyətlərin məhsulu idi. Xüsusilə də, Qərb mədəniyyətinin (o cümlədən Rus-Slavyan, Hind-İran mədəniyyətinin) milli və dini kimlik məsələsində onların dünyagörüşlərinə təsiri göz önündədir.

Bu isə o deməkdir ki, onlar Qərb mədəniyyətinin, Qərb fəlsəfəsinin təsiri altında milli-dini fəlsəfi və ictimai fikrimizdən çox, özlərini görmək istədikləri başqa mədəniyyət ya da fəlsəfi fikir tarixinə calamağa çalışmışlar. Bunun nəticəsində də Kazımbəylərin, Axundzadələrin, Marağalıların dünyagörüşləri yad ideologiyaların təbliğat vasitəsinə çevrilmişdir. Məsələn, Sovetlər Birliyi dövründə Axundzadə, Kazımbəyin fəlsəfi-ictimai irsi marksizm-leninizm nəzəriyyəsinə uyğunlaşdırlıldığı halda, Marağalının irançılıq təəssübkeşliyi isə Pəhləvilərin işinə yaramışdır Yəni bütün bunlar ortada olduğu halda hal-hazırda Axundzadəni, Kazımbəyi, Marağalını ideallaşdırmaq, onları Sovetlər Birliyi dövründə olduğu kimi, indi başqa bir formada (milli mədəniyyətə və milli fəlsəfəyə uyğun olaraq) fəlsəfi və ictimai fikrmizin ən böyük yol göstərən filosofları olaraq təqdim etmək doğru deyildir. Bu o demək deyil ki, Axundzadə, Kazımbəy, Marağalı və başqa bir mütəfəkkirimiz milli fəlsəfədən, milli mədəniyyətdən çox yad mədəniyyətlərə meyil göstərdikləri üçün onlardan imtina etməliyik ya da onların elmi-fəlsəfi yaradıcılıqlarına kölgə salmalıyıq. Əsla! Sadəcə, bizim burada ifadə etdiyimiz əsas məsələ odur ki, çar Rusiyası, Sovetlər Birliyi və Pəhləvilər dönəmində əsasən qeyri-milli ideyaların təbliği üçün ön plana çıxarılan bu mütəfəkkirlərimizi, indi isə bir çox məsələləri nəzərə almadan kor-koranə ya da məqsədli şəkildə ideallaşdırmaq da çıxış yolu ola bilməz. Təklif edirik ki, bu gün milli fəlsəfəmizin, milli mədəniyyətimizin, milli ideyalarımızın mahiyyətinə uyğun olaraq onların fəlsəfi və ictimai-siyasi görüşləri dəyərləndirlərək öz obyektiv qiymətini tapmalıdır. Bizcə, eyni zamanda bu çar Rusiyası, Sovetlər Birliyi və Pəhləvilər dönəmində mümkün olduğu qədər kölgədə saxlanılan bəzi mütəfəkkirlərimizin (Bakıxanov, Zərdabi, Əfqani və b.) də milli fəlsəfədə, milli mədəniyyətdə daha çox rolunun ortaya çıxarılması üçün vacibdir.

XIX əsrdə Azərbaycan Türk fəlsəfi və ictimai fikrini özün­dən əvvəlki iki inkişaf xətti ilə müqayisədə daha dolğun şəkildə əks etdirənlər Şərq-İslam-Türk mədəniyyəti ilə Qərb-Avropa mədəniy­yəti arasında ortaq nöqtələri tapıb “sintez” etməklə bu poblemi həll etmək istəyən mütəfəkkirlərimiz (C.Əfqani, Həsən bəy Zərdabi, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Əbdürrəhim Talıbzadə, Ə.Gorani və başqaları) olmuşlar. Hər halda Əfqanilər, Zərdabilər, Talıbzadələr birinci və ikinci inkişaf yollarından fərqli olaraq bəzi məsələlərdə orta və daha rasional yolu tutmağı bacarmışlar. Bu fəlsəfi inkişaf yolunda “orta” ya da mötədil olaraq başa düşüdüyümüz məsələ, həm İslam-Şərq mədəniyyətinə, həm də Qərb mədəniyyətinə münasibətdə ideallaşdırmalardan, ifratçılıq­dan yan qaçılmasıdır. Eyni zamanda, burada əsasən iki fərqli mədəniyyət arasındakı ziddiyyətlərdən çox oxşar cəhətlərin tapılması və milli-dini xüsusiyyətlərə zidd olmayacağı təqdirdə hər hansı müsbət cəhətlərin qəbul olunma­sının mümkünlüyü idi. Bunula yanaşı, bu fəlsəfi inkişaf yolunda “rasional” olaraq gördüyümüz məsələ isə, hər iki mədəniyyətə münasibətdə hər bir şeyi ağ ya da qara rəngdə görməkdən əl çəkib zəmanənin şərtlərini də nəzərə almaqla müsəlman xalqlarına daha inandırıcı və obyektiv bir xətti ortaya qoymaq idi.

Bu məsələdə də, yəni fəlsəfi inkişafın bu yolunda “orta” və “rasional” düşüncə tutmaqda ən böyük pay sahibi C.Əfqani və H.Zərdabi olmuşdur. Çünki həmin dövrdə indi olduğu kimi, müsəlman ölkələri xalqlarının antiislam, antinsani qüvvələrə qarşı qoya biləcəyi iki əsas silahı var idi: 1) islam fəlsəfəsi, 2) milli özünüdərk ya da millilik. Ancaq biz onu da yaxşı bilirik ki, antiislam, antiinsani qüvvələr hər iki məsələdə özünəməxsus planları var idi. Məsələn, antiislam, anti­insani qüvvələr İslam dini məsələsində xüsusilə də türklər, farslar və ərəblər arasında bir-birindən tamamilə fərqli olan təbliğat aparmışlar.